16. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI DİNÎ, AHLAKİ VE TASAVVUFİ MESNEVİLERİNDE HİKÂYELERLE ADALET KAVRAMI

Yıl 2024, Sayı: 110, 329 – 348, 24.06.2024

Esin (tümer) Kurnaz , Emine Yeniterzi

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1409932

Öz

The aim of this article is to open a window to the perception of justice through stories,
and its era is limited to religious, morality and tasawwuf masnawis written in the sixteenth
century. Sixteenth century’s masnawi tradition of classical Turkish literature is a period in
which masterful works are composed, diversity and also authors with hamsa proliferate
increased. On one side; social, political and the economic power of the Ottoman Empire and on the other side the freedom of the authors using their language freely which is reflected on the
richness of the subjects, covered in the masnawis. Authors who adopted the traditional method
of narration through stories have supported the impact and the permanence of their works with
many stories that shed light on almost every subject. In these masnawis, the importance of the
concept of justice is emphasized with many stories. In this context, 17 masnawis of 11 poets of
16th centuries expressing the absolute need for justice in the individual and social spheres were
identified and classified. In the stories, at first the understanding of divine justice, explaining
the fairness of God’s justice, is discussed; The difficulty of the servants in comprehending this
is emphasized, however in the end it is stated that Allah eliminated the oppression and gave
the oppressed their due. However; human justice is mostly discussed in stories that include
administration of justice between the administrators and the people. Attention is drawn to the
responsibilities of the administrative staff. The attitude that eliminates oppression and solves
problems is encouraged. In this context, attention is drawn to the both positive and negative
characteristics of the rulers, while the oppressed are encouraged to defend their rights, the
importance of the behavior in this struggle is also emphasized.

Anahtar Kelimeler

Turkish Literature, 16th Century, Masnawi, Morality, Tasawwuf, Story, Justice.

Kaynakça

• Alkaya, Mehmet Akif, Kitâb-ı Usûl Taşlıcalı Yahyâ, Yüksek Lisans Tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya, 1996.
• Aksoyak, İ. Hakkı, Ahmed-i Yesevî’nin Rumelili Bir Takipçisi: Üsküplü Atâ ve Tuhfetü’l-Uşşâk Mesnevisi, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2018. (http://ekitap.kulturturizm.gov.tr)
• Aktepe, İshak Emin, “Nebevî Adalet: Hz. Peygamber’in Adalet Anlayışından Örnekler”, Din ve Hayat, TDV, İstanbul Müftülüğü Dergisi, 18, 12-15, 2013.
• Arvas, Hamdullah, “Kur’ân’da Hak Kelimesinin Anlam Biçimleri”, Mîzânü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi, 11 (Aralık), 333-355, 2020.
• Ateş, Cafer, İslam İnancında İlahi Adalet Kavramı, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya, 2004.
• Aydın, Mehmet S., “Ahlâk”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 2/10-14, İstanbul: TDV Yay. 1989.
• Balıkkaya, Şükran, Kur’ân’da Adâlet Kavramı, Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa, 2005.
• Baykaldı, Remzi, Âzerî İbrâhim Çelebi ve Nakş-ı Hayâl Mesnevisi (İnceleme-Metin), Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri, 1994.
• Bozatay, Şeniz Anbarlı-Demir, Konur Alp, “Osmanlı Adli ve İdari Sisteminde Kadılık: Kurumsal Bir Değerlendirme”, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6/10, 71-89, 2014.
• Büyüker, Nilgün, 16. Yüzyıl Şairlerinden Rumelili Zaîfî ve Manzum Bûstân Tercümesi: Kitâb-ı Bâğ-ı Behişt (Metin-Nesre Çeviri-İnceleme), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 2017.
• Çağrıcı, Mustafa, “Adalet”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 1/341-343, İstanbul: TDV Yay. 1988.
• Çağrıcı, Mustafa, “Kıst”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 25/502, İstanbul: TDV Yay. 2022.
• Çağrıcı, Mustafa, “Sıdk”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 37/98-100, İstanbul: TDV Yay. 2009.
• Çınar, Bekir, Taşlıcalı Yahya Gencine-i Râz (İnceleme-Metin), Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri, 1995.
• Çöm, Erol, 16. Yüzyıl Ahlâkî Mesnevîleri ve Şemseddîn‐i Sivâsî’nin İbret‐Nümâ Adlı Mesnevîsi (İnceleme‐Metin). Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2007.
• Erdem, Fazıl Hüsnü, İslam Hukukunda Adalet Kavramı ve Olgusu, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1992.
• Erişen, Gülgün, Bursalı Rahmî ve Gül-i Sad-berg’i. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1990.
• Ergin, Zafer (ed.), Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Kalem Yayınevi, 2006.
• Gözütok, Avni, Hayâtî, Mahzenü’l-Esrâr (Metin-Dizin-Tıpkı Basım), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yay. 2001.
• Hengirmen, Mehmet, Güvâhî, Pend-nâme. Ankara: Kültür ve Turizm Bak. Yayınları, 1983.
• İmam Gazâlî, İhyâu Ulûmi’d-dîn, 1-4, çev. Ahmet Serdaroğlu, İstanbul: Bedir Yayınevi, 1974.
• İspir, Meheddin, Münîrî’nin Gülşen-i Ebrâr ve Maden-i Esrâr Mesnevisi (İnceleme-Metin Sadeleştirme), Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2004.
• Kara, Mustafa, “Kur’ân’da ‘Adâlet Kavramı ve Güncel Değeri”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 34, 137-172, 2013.
• Köktaş, Yavuz, “Hadîslerde Geçen ‘Sultan’ Kelimesine Dair”, Usul İslam Araştırmaları, 9, 9, 230-242, 2008.
• Kuşpınar, Bilal, “Adalet Kavramı Konusunda Gazâlî, İbn Arâbî ve Mevlânâ’nın Görüşlerinin Analizi”, çev. A. Y. Ümütlü, Beytulhikme An International Journal of Philosophy, 7, 2, 303-328, 2017.
• Mevlâna, Mesnevî, çev. Veled İzbudak, gözden geçiren Abdülbaki Gölpınarlı, C. I-VI, İstanbul: MEB Yayınları, 1991.
• Molla Cami, Baharistan, çev. M. Nuri Gençosman, İstanbul: MEB Yay. 1989.
• Okumuş, Ejder, “Osmanlılar’da Siyasal Bir Kurum Olarak Adâlet Dairesi”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi SBArD, 3,5, 45-51, 2005.
• Özkan, Mustafa, Cinânî Cilâü’l-Kulûb (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yay. 1990.
• Sağlam, Ayşe, Taşlıcalı Yahyâ Bey ve Hamse’si, Doktora Tezi, Dicle Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Diyarbakır, 2016.
• Saruhan, Müfit Selim, “Erdemlerin Erdemi: Adâlet”, Adam Akademi, 5/1, 1-14, 2015.
• Şarlı, Mahmut, Cinânî ve Riyâzü’l-Cinân’ı (İnceleme), Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri, 1994.
• Toker, Birgül, Şemseddîn-i Sivasî Mir’âtü’l-Ahlâk (İnceleme-Tenkitli Metin), Ankara: TDV Yay. 2010.
• Topaloğlu, Bekir, “Adl”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 1/387, İstanbul: TDV Yay. 1988.
• Turan, Ramazan, “İbn Sînâ Düşüncesinde Bir Erdem Olarak Adalet ve Sosyal Yansımaları”, Humanitas-Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 8,16, 394-411, 2020.
• Vatandaş, Esma, “İbn Miskeveyh’in Ahlak Penceresinden Adalet Anlayışı ve İktisadi Meselelere Etkisi”, Maruf İktisat, 1,1, 14-24, 2021.
• Yeniterzi, Emine, “Dîvan Şiirinde Osmanlı Devletindeki Sosyal, Ahlâkî ve İktisadî Çözülmelerin Akisleri”, Uluslar Arası Kuruluşunun 700. Yıl Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlı Devleti Kongresi 7–9 Nisan 1999 -Bildiriler. 361-377, Konya, 2000.
• Yeniterzi, Emine, “On Altıncı Yüzyıl Klasik Türk Edebiyatına Genel Bir Bakış”, Bursalı Lâmiî Çelebi ve Dönemi, 17-52, Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yay. 2011.
• Yıldız, Alim, Heşt Bihişt, Sivas: Sivas Belediyesi Yay. 2015.
• Yılmaz, Nebi, Ahmed-i Rıdvân ve Rıdvâniyyesi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2007.

16. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATI DİNÎ, AHLAKİ VE TASAVVUFİ MESNEVİLERİNDE HİKÂYELERLE ADALET KAVRAMI

Yıl 2024, Sayı: 110, 329 – 348, 24.06.2024

Esin (tümer) Kurnaz , Emine Yeniterzi

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1409932

Öz

Bu makalenin amacı hikâyeler aracılığı ile adalet kavramına bir pencere açmak olup alanı, on
altıncı yüzyılda kaleme alınan dinî, ahlaki ve tasavvufi mesneviler ile sınırlandırılmıştır. Klasik
Türk edebiyatı mesnevi geleneğinde on altıncı yüzyıl; ustalık eserlerinin verildiği, çeşitliliğin
arttığı, hamse sahibi müelliflerin çoğaldığı bir dönemdir. Osmanlı Devleti’nin sosyal, siyasal
ve ekonomik gücü; müelliflerin dilini özgür ve özgün kullanma hürriyeti mesnevilerde işlenen
konuların zenginliğine yansımıştır. Geleneksel bir yöntem olan hikâyelerle anlatım tarzını
benimseyen müellifler de hemen her konuya ışık tutan birçok hikâye ile eserlerinin etkisini ve
kalıcılığını desteklemişlerdir. Didaktik türden bu mesnevilerde adalet kavramının önemi birçok
hikâye ile vurgulanmıştır. Bu bağlamda on altıncı yüzyılda yaşamış 11 şairin 17 mesnevisinde
insanın bireysel ve toplumsal alanda adalete mutlak ihtiyacını dile getiren hikâyeler tespit ve
tasnif edilmiştir. Hikâyelerde öncelikle Allah’ın adaletinin hakkaniyetini izah eden ilâhî adalet
anlayışı ele alınmış; kulların bunu idrak etmelerindeki zorluk vurgulanmış ancak neticede
Allah’ın zulmü giderdiği, mazlumlara hakkını verdiği belirtilmiştir. Beşerî adalet ise daha çok
yöneticilerle halk arasındaki adalet sisteminin işleyişine yer veren hikâyelerde ele alınmış olup
yönetici kadroların sorumluluklarına dikkat çekilmiş, zulmü ortadan kaldıran, problemleri
çözen tavır özendirilmiştir. Bu bağlamda yöneticilerin olumlu ve olumsuz özelliklerine dikkat
çekilmiş, zulme uğrayanların haklarını savunmaları teşvik edilirken bu mücadeledeki üslubun
önemi de vurgulanmıştır

Anahtar Kelimeler

Türk Edebiyatı, 16. Yüzyıl, Mesnevi, Ahlak, Tasavvuf, Hikâye, Adalet.

Kaynakça

• Alkaya, Mehmet Akif, Kitâb-ı Usûl Taşlıcalı Yahyâ, Yüksek Lisans Tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya, 1996.
• Aksoyak, İ. Hakkı, Ahmed-i Yesevî’nin Rumelili Bir Takipçisi: Üsküplü Atâ ve Tuhfetü’l-Uşşâk Mesnevisi, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2018. (http://ekitap.kulturturizm.gov.tr)
• Aktepe, İshak Emin, “Nebevî Adalet: Hz. Peygamber’in Adalet Anlayışından Örnekler”, Din ve Hayat, TDV, İstanbul Müftülüğü Dergisi, 18, 12-15, 2013.
• Arvas, Hamdullah, “Kur’ân’da Hak Kelimesinin Anlam Biçimleri”, Mîzânü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi, 11 (Aralık), 333-355, 2020.
• Ateş, Cafer, İslam İnancında İlahi Adalet Kavramı, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya, 2004.
• Aydın, Mehmet S., “Ahlâk”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 2/10-14, İstanbul: TDV Yay. 1989.
• Balıkkaya, Şükran, Kur’ân’da Adâlet Kavramı, Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa, 2005.
• Baykaldı, Remzi, Âzerî İbrâhim Çelebi ve Nakş-ı Hayâl Mesnevisi (İnceleme-Metin), Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri, 1994.
• Bozatay, Şeniz Anbarlı-Demir, Konur Alp, “Osmanlı Adli ve İdari Sisteminde Kadılık: Kurumsal Bir Değerlendirme”, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6/10, 71-89, 2014.
• Büyüker, Nilgün, 16. Yüzyıl Şairlerinden Rumelili Zaîfî ve Manzum Bûstân Tercümesi: Kitâb-ı Bâğ-ı Behişt (Metin-Nesre Çeviri-İnceleme), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 2017.
• Çağrıcı, Mustafa, “Adalet”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 1/341-343, İstanbul: TDV Yay. 1988.
• Çağrıcı, Mustafa, “Kıst”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 25/502, İstanbul: TDV Yay. 2022.
• Çağrıcı, Mustafa, “Sıdk”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 37/98-100, İstanbul: TDV Yay. 2009.
• Çınar, Bekir, Taşlıcalı Yahya Gencine-i Râz (İnceleme-Metin), Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri, 1995.
• Çöm, Erol, 16. Yüzyıl Ahlâkî Mesnevîleri ve Şemseddîn‐i Sivâsî’nin İbret‐Nümâ Adlı Mesnevîsi (İnceleme‐Metin). Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2007.
• Erdem, Fazıl Hüsnü, İslam Hukukunda Adalet Kavramı ve Olgusu, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1992.
• Erişen, Gülgün, Bursalı Rahmî ve Gül-i Sad-berg’i. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1990.
• Ergin, Zafer (ed.), Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Kalem Yayınevi, 2006.
• Gözütok, Avni, Hayâtî, Mahzenü’l-Esrâr (Metin-Dizin-Tıpkı Basım), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yay. 2001.
• Hengirmen, Mehmet, Güvâhî, Pend-nâme. Ankara: Kültür ve Turizm Bak. Yayınları, 1983.
• İmam Gazâlî, İhyâu Ulûmi’d-dîn, 1-4, çev. Ahmet Serdaroğlu, İstanbul: Bedir Yayınevi, 1974.
• İspir, Meheddin, Münîrî’nin Gülşen-i Ebrâr ve Maden-i Esrâr Mesnevisi (İnceleme-Metin Sadeleştirme), Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2004.
• Kara, Mustafa, “Kur’ân’da ‘Adâlet Kavramı ve Güncel Değeri”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 34, 137-172, 2013.
• Köktaş, Yavuz, “Hadîslerde Geçen ‘Sultan’ Kelimesine Dair”, Usul İslam Araştırmaları, 9, 9, 230-242, 2008.
• Kuşpınar, Bilal, “Adalet Kavramı Konusunda Gazâlî, İbn Arâbî ve Mevlânâ’nın Görüşlerinin Analizi”, çev. A. Y. Ümütlü, Beytulhikme An International Journal of Philosophy, 7, 2, 303-328, 2017.
• Mevlâna, Mesnevî, çev. Veled İzbudak, gözden geçiren Abdülbaki Gölpınarlı, C. I-VI, İstanbul: MEB Yayınları, 1991.
• Molla Cami, Baharistan, çev. M. Nuri Gençosman, İstanbul: MEB Yay. 1989.
• Okumuş, Ejder, “Osmanlılar’da Siyasal Bir Kurum Olarak Adâlet Dairesi”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi SBArD, 3,5, 45-51, 2005.
• Özkan, Mustafa, Cinânî Cilâü’l-Kulûb (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yay. 1990.
• Sağlam, Ayşe, Taşlıcalı Yahyâ Bey ve Hamse’si, Doktora Tezi, Dicle Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Diyarbakır, 2016.
• Saruhan, Müfit Selim, “Erdemlerin Erdemi: Adâlet”, Adam Akademi, 5/1, 1-14, 2015.
• Şarlı, Mahmut, Cinânî ve Riyâzü’l-Cinân’ı (İnceleme), Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri, 1994.
• Toker, Birgül, Şemseddîn-i Sivasî Mir’âtü’l-Ahlâk (İnceleme-Tenkitli Metin), Ankara: TDV Yay. 2010.
• Topaloğlu, Bekir, “Adl”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 1/387, İstanbul: TDV Yay. 1988.
• Turan, Ramazan, “İbn Sînâ Düşüncesinde Bir Erdem Olarak Adalet ve Sosyal Yansımaları”, Humanitas-Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 8,16, 394-411, 2020.
• Vatandaş, Esma, “İbn Miskeveyh’in Ahlak Penceresinden Adalet Anlayışı ve İktisadi Meselelere Etkisi”, Maruf İktisat, 1,1, 14-24, 2021.
• Yeniterzi, Emine, “Dîvan Şiirinde Osmanlı Devletindeki Sosyal, Ahlâkî ve İktisadî Çözülmelerin Akisleri”, Uluslar Arası Kuruluşunun 700. Yıl Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlı Devleti Kongresi 7–9 Nisan 1999 -Bildiriler. 361-377, Konya, 2000.
• Yeniterzi, Emine, “On Altıncı Yüzyıl Klasik Türk Edebiyatına Genel Bir Bakış”, Bursalı Lâmiî Çelebi ve Dönemi, 17-52, Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yay. 2011.
• Yıldız, Alim, Heşt Bihişt, Sivas: Sivas Belediyesi Yay. 2015.
• Yılmaz, Nebi, Ahmed-i Rıdvân ve Rıdvâniyyesi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2007.

Toplam 40 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Kaynak Göster

Download or read online: Click here