LURİSTAN (لرستان) İran’ın güneybatısında bir eyalet.
Müellif: Rıza Kurtuluş
Batıdan Irak, güneyden Hûzistan, kuzeyden Hersin ve Nihâvend, doğudan Rûdsezâr ile sınırlıdır. Kavar dağı burayı Puşt-i Kuh (dağ ardı) ve Pîşkuh (dağ önü) adlarıyla ikiye ayırır. Yüzölçümü 28.817 km2 olan eyaletin nüfusu 1.671.706 (2002), merkezi Hürremâbâd (293.100), diğer şehirleri Durûd, Alîgûderz, Eznâ, Burûcird, Kûhdeşt ve Nûrâbâd’dır. Kuhistan da denilen bölge bu adından anlaşılacağı üzere dağlık bir yerdir. En yüksek dağı Eşteran (4050 m.), diğer yüksek yerleri sırasıyla Vîlûr, Kemrîste, Gurîn ve Sefîd dağlarıdır. Bölge akarsu bakımından zenginliğiyle göze çarpar; Semîre, Keşkân ve Sezâr bunların en büyükleridir. Eyaletin ekonomisi tarıma dayanır. Başlıca ürünler tahıl (buğday, arpa, pirinç), endüstri bitkilerinden pamuk ve şeker pancarı ve çeşitli meyvelerdir (özellikle ceviz ve badem).
Bölgenin etnik yapısında çoğunluğu Lurlar teşkil etmektedir. Hakkında ilk bilgileri Hamdullah el-Müstevfî’nin verdiği bu halk ağırlıklı olarak Luristan’da yaşar; ancak başka bölgelerde de bazı aşiretlerine rastlanır. Hayat tarzları yerleşik çiftçilik ve yarı göçebe hayvancılık şeklindedir; petrol bulunmasından sonra bir kısmı Ahvaz ve Abadan’a doğru göç ederek sanayi dalında çalışmaya başlamıştır. Lurlar Doğu ve Batı Lurları adı altında farklı aşiretlere ayrılmıştır. Öz Lur, Bahtiyârî, Memesenî, Kuhgîlûye Buyer Ahmed, Şûlî ve Hayyâtdâvûdî başlıca aşiret kollarıdır. Lur dili Farsça ile Kürtçe arasında geçit aşaması teşkil eder. Bazı dilciler Lurca’nın binyıl önce Farsça’dan ayrıldığını savunurlar. Lurca’nın batı ve doğu olmak üzere iki ana lehçesi vardır. Dinî inançları bakımından çoğu İmâmiyye Şîası’na mensuptur. Son zamanlarda şehirlerde yaşayan birçok Lur aşiret geleneklerinden koparak modern hayata ayak uydurmuştur.
Luristan’ın uzun ve medeniyet açısından önemli bir tarihi vardır. Milâttan önce III. binyılda buranın ilk sakinleri Elâmlılar’la Kaşşular’dı. Bölgenin İranlı kabilelerle iskânı Pers, İskender, Part ve Sâsânî imparatorlukları döneminde hızla artmıştır. Sâsânîler devrinde Luristan Pehle veya Pehlü adıyla biliniyor ve bir vali tarafından yönetiliyordu. Hürremâbâd, Burûcird ve Şâpûr bölgenin en eski şehirleridir. 21 (642) yılında Nihâvend Savaşı’ndan sonra müslümanların hâkimiyetine giren ve Kuhistan adının aynı anlamda Arapça’sı olan Cibâl adıyla bilinen bölge, iki buçuk asır süren Emevîler ve Abbâsîler zamanında yine valiler tarafından yönetildi; ardından Saffârîler, Büveyhîler ve Kâkûyîler gibi İran kökenli hânedanların hâkimiyet alanına girdi. Selçuklular zamanında Bersekiyân adlı bir Türk aşireti yönetimi ele geçirdi ve hâkimiyetini Lur-ı Kûçek hânedanı zamanına (1184-1597) kadar sürdürdü. Timur bir müddet bölgeye hâkim oldu ve Şûs şehrinde ikamet etti. Bölge merkezli ilk emirlikler atabeglikler şeklinde gerçekleşti. Luristan’ın güneydoğusunda Lur-ı Büzürg (1155-1424) ve kuzey ve batısında Lur-ı Kûçek adlarıyla kurulan bu atabeglikler zaman zaman birer İlhanlı vilâyeti statüsüne girdilerse de Safevîler dönemine kadar varlıklarını korudular. Bir ara 998’de (1590) İstanbul’da yapılan antlaşmaya göre Osmanlı idaresine bağlanan Luristan’ı Şah I. Abbas Safevîler’e tam olarak bağladı (1603). Kaçarlar devrinde idarecilerin Lurlar’a karşı olan olumsuz tutumları yüzünden bölge çok sıkıntı çekti; birçok Lur kabilesi göç etmek zorunda kaldı. 1820’li yıllarda Bahtiyârîler’le Kaçarlar arasında şiddetli çatışmalar oldu. Nâsırüddin Şah zamanında Kaçarlar Lurlar’a büyük bir baskı uyguladılar ve bir kısmını bölgeden sürdüler. Bu sebeple o dönemde daha çok Lurlar’ın az bulunduğu Puşt-i Kuh bölgesi imar edildi.
Pehlevîler iktidarı ele geçirdiklerinde düzenli bir ordu kurup aşiretlerin silâhlı güçlerini dağıtmaya başlayınca Luristan’da 1921-1933 yılları arasında şiddetli çatışmalar meydana geldi ve hükümet kuvvetleri bölgeyi güçlükle kontrolüne alabildi. Bundan sonra İran siyasetinde etkin rol oynayan Lur aşireti mensupları 1963’te Muhammed Rızâ Şah’ın yaptığı “ak devrim”e karşı bir isyan başlattılar ve isyan ancak ordunun sert müdahalesiyle bastırılabildi.
BİBLİYOGRAFYA
Müstevfî, Târîḫ-i Güzîde (Browne), s. 535-536; E. Fodor – W. Curtis, Islamic Asia, The Hague 1974, s. 259-264; G. Fazel, “Lud”, Muslim Peoples: A World Ethnographic Survey (ed. R. V. Weekes), Westport-Conneticut 1984, I, 446-451; Abdülhüseyin-i Saîdiyân, Serzemîn u Merdüm-i Îrân, Tahran 1369 hş., s.1057-1083; Abdürrefî‘ Hakīkat, Ferheng-i Târîḫî ve Coġrafyâ-yi Şehristânhâ-yi Îrân, Tahran 1374, s. 524-531; Ali Muhammed Peştdâr, “Lurhâ ve Luristân ez Didgâh-i Vilademir Minorsky”, Îrânşinaḫt, sy. 7, Tahran 1376 hş./1998, s. 160-183; V. Minorsky, “Lurlar”, İA, VII, 83-90; a.mlf., “Luristān”, EI2 (İng.), V, 829-832.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 27. cildinde, 227 numaralı sayfada yer almıştır.