MÜSTAKİMZÂDE SÜLEYMAN SÂDEDDİN (ö. 1202/1788) Biyografi âlimi, mutasavvıf ve hattat.
Müellif: Ahmet Yılmaz
Receb 1131’de (Mayıs-Haziran 1719) İstanbul Atikalipaşa semtinde dünyaya geldi. Babası, Beyazıt’taki Sadrazam Seyyid Hasan Paşa Medresesi müderrislerinden Mehmed Emin Efendi’dir. Şam ve Edirne kadılıklarında bulunan dedesi Mehmed Müstakim Efendi’ye nisbetle “Müstakimzâde” diye şöhret buldu. Babasının yanı sıra Fâtih Camii imamı Seyyid Yûsuf Efendi, Yemliha Hasan Efendi, Hanîf İbrâhim Efendi, Abbas Vesim Efendi gibi âlimlerden ders aldı, Arapça ve Farsça öğrendi. Sülüs ve nesihi Eğrikapılı Mehmed Râsim, ta‘lik yazıyı önce Fındıkzâde İbrâhim, ardından Kâtibzâde Mehmed Refîî efendilerden öğrenerek kendini yetiştirdi. Nakşibendî-Müceddidî şeyhi Mehmed Emin Tokadî’ye intisap ederek yedi yıl hizmetinde bulundu, kendisinden tarikat hilâfeti ve hadis icâzeti aldı. 1158 (1745) yılında mürşidinin ve arkasından annesinin vefatı üzerine derin bir üzüntüye kapıldı. Sağlığına iyi gelir düşüncesiyle Bursa’ya giderek bir süre orada kaldı. Dedeleri ve babası gibi ilmiye sınıfına girmek isteyen Müstakimzâde, 1164’te (1751) babasının ölümünden birkaç ay sonra Seyyid Murtaza Efendi’nin şeyhülislâmlığı döneminde açılan müderrislik imtihanına girdi. Ancak sakalının seyrekliği gerekçe gösterilerek başarısız sayıldı. Bu durum onu çok etkiledi. Bu tarihten itibaren bütün zamanını ilme ve eser telifine ayırdı. Hayatının son döneminde yapılan müderrislik teklifini kabul etmedi. Başta tasavvuf olmak üzere dinî ilimlerin hemen hepsinde, dil ve edebiyat sahasında çok sayıda eser kaleme aldı. Şairlik yönü de bulunan Müstakimzâde tarih düşürmede çok başarılıdır ve birçok eserinin adı ebcedle telif tarihini vermektedir. Ömrünü yoksulluk içinde geçiren Müstakimzâde hiç evlenmemiş, geçimini kitap istinsah ederek sağlamıştır. 10 Şevval 1202’de (14 Temmuz 1788) vefat etti ve Zeyrek’te Pîrî Paşa (Soğukkuyu) Camii hazîresinde Mehmed Emin Tokadî’nin kabri yanına defnedildi.
Eserleri. A) Biyografik Eserleri. 1. Mecelletü’n-niṣâb. İslâm dünyasında yetişen meşhur şahsiyetlerin kısa biyografilerini içeren Arapça eser üzerine iki doktora çalışması yapılmıştır (Ahmet Yılmaz, Müstakîm-zâde Süleyman Sadeddîn: Hayatı, Eserleri ve Mecelletü’n-nisâb’ı, 1991, AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; Muhammed İssa İman, Müstakimzâde Süleyman Sa’deddin Efendi, Mecelletü’n-nisâb: Kişi, Eser ve Yer Adlarının Açıklamalı Dizini, 1996, AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü). Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı yazma nüshası da (Hâlet Efendi, nr. 628) Kültür Bakanlığı tarafından tıpkıbasım olarak neşredilmiştir (Ankara 2000).
2. Devhatü’l-meşâyih. Osmanlı şeyhülislâmları hakkında yazılmış ilk eser olup müellifi tarafından iki defa zeyli yapılmıştır. Ahmed Rifat Efendi de bir zeyil yazarak eserin tamamını istinsah etmiş ve bu nüsha Devhatü’l-meşâyih maa zeyl adıyla yayımlanmıştır (İstanbul, ts., taşbaskı).
3. Tuhfe-i Hattâtîn. İslâm dünyasında hat sanatında meşhur olmuş pek çok kişinin biyografisinin alfabetik olarak yer aldığı bu eseri İbnülemin Mahmud Kemal müellif ve çalışmaları hakkında geniş bir incelemeyle birlikte neşretmiştir (İstanbul 1928).
4. Zeyl-i Hamîletü’l-küberâ. Ahmed Resmî Efendi’nin eserinin kısa bir zeyli olup Zeynep Aycibin tarafından yayımlanmıştır (Ahmed Resmî Efendi’nin Hamîletü’l-küberâ’sı ve Müstakimzâde Zeyli, TTK Belgeler, XII/26 [2002] içinde, s. 224-226).
5. Kitâbü’l-Menâkıb. İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe hakkındadır (Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 2420/1, 611/7).
B) Dinî-Tasavvufî Eserleri. 1. Terceme-i Mektûbât-ı Kudsiyye. İmâm-ı Rabbânî ve oğlu Muhammed Ma‘sûm’un Mektûbât’larının tercümesidir (İstanbul 1277).
2. Risâle-i Tâciyye. Tarikat taçlarına dair önemli bir eser olup Helga Anetshofer ve Hakan T. Karateke tarafından tıpkıbasımı, tenkitli metni, Almanca tercümesi ve geniş bir incelemeyle birlikte yayımlanmıştır (Traktat Über die Derwischmützen [Risâle-i Tâciyye] des Müstaqim-zāde Süleymān Saʿdeddin, Leiden 2001).
3. Tuhfetü’l-merâm. Müstakimzâde’nin, şeyhi Mehmed Emin Tokadî’ye sorduğu ahlâkî, tasavvufî soruları ve cevaplarını ihtiva eder (Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 614/12).
4. Risâle-i Melâmiyye-i Şettâriyye. Bayramî Melâmîliği’nin tarihine dair temel eserlerden biridir (Süleymaniye Ktp., Nâfiz Paşa, nr. 1164).
5. Şerh-i Vird-i Settâr. Yahyâ eş-Şirvânî’nin evrâdının tercüme ve şerhidir (Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 611/5; Esad Efendi, nr. 1405/2).
6. Akīdetü’s-sûfiyye (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1684/6; Pertev Paşa, nr. 292/3).
7. Hulâsatü’l-Hediyye. Şeyh Mehmed Nazmi Efendi’nin Hediyyetü’l-ihvân adlı eserinin ihtisarıdır (Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, nr. 1082).
8. Âsâru adîde. İçlerinde rakam adlarının geçtiği (meselâ birinci hadiste âhâd, ikinci hadiste isnân gibi) kırk hadis derlemesi olup eserde yirmi altı, otuz bir ve otuz ikinci hadisler eksiktir (Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 625/21).
9. el-Âsârü’l-ehab li-meyli hubbi’l-Arab. Araplar’ı ve Arapça’yı sevmekle ilgili kırk hadisin tercümesidir (Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 614/9).
10. Hüccetü’l-hatti’l-hasen. Güzel yazı yazma ile ilgili kırk hadis ve şerhleri olup (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5451/2) Tuhfe-i Hattâtîn’in baş tarafına da eklenmiştir.
11. Turarü’s-selâm li-ahrâri’l-İslâm. Selâm ve selâmlaşma hakkında noktasız harflerden oluşan kırk hadis ile noktasız harflerle yapılmış şerhleridir (Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 614/14, 625/28; Fâtih, nr. 5451/3).
12. Şerefü’l-akīde. İmâm-ı Âzam’ın Fıḳhü’l-ekber’inin tercüme ve şerhi olup Fıkh-ı Ekber Tercemesi adıyla basılmıştır (İstanbul 1314).
13. Tahkīku’s-salavât. Namazla ilgili çeşitli konuları ihtiva eder (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5451/5; Esad Efendi, nr. 1849/3).
14. es-Salavâtü’ş-şerîfe (Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 625/3).
15. Tefsîru sûreti’l-Fâtiha (Pertev Paşa, nr. 1191/1).
16. Şerh-i Evrâd-ı Kādirî (İstanbul 1260, 1282).
C) Edebî Eserleri. 1. Terceme-i Kānûnü’l-edeb. Hubeyş et-Tiflîsî’nin Ḳānûnü’l-edeb fî żabṭi kelimâti’l-ʿArab isimli Arapça-Farsça eserine Türkçe’lerinin de ilâvesiyle meydana getirilmiş ansiklopedik bir sözlüktür. Dört büyük cilt halindeki müellif nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Reşid Efendi, nr. 950-953).
2. Şerh-i Dîvân-ı Alî. Hz. Ali divanının nazmen tercümesi ve nesren şerhi olan eser (Bulak 1255) Şakir Diclehan tarafından sadeleştirilerek yayımlanmıştır (İstanbul 1981). Müellif nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Esad Efendi, nr. 2780).
3. Durûb-ı Emsâl. Alfabetik olarak sıralanmış 448 adet Türk atasözünü ihtiva eder (Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 614/13).
4. el-Istılâhâtü’ş-şi‘riyye (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1684/5; Pertev Paşa, nr. 625/18). Eser Harun Tolasa tarafından tanıtılmıştır (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi Dergisi, sy. 2 [1981], s. 221-229) (Müstakimzâde’nin sayısı 130’u aşan eserlerinin bir listesi ve yazmaları için bk. Tuhfe, neşredenin girişi, s. 32-83; Yılmaz, Müstakîm-zâde Süleyman Sadeddîn, s. 75-169).
BİBLİYOGRAFYA
Müstakimzâde, Mecelletü’n-niṣâb, Süleymaniye Ktp., Hâlet Efendi, nr. 628, vr. 50, 83, 100, 152, 162, 163, 178, 253, 254, 299, 308, 313, 348.
a.mlf., Tuhfe, s. 216-217, 401, ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 3-85.
Suyolcuzâde, Devhatü’l-küttâb, s. 130-131.
Muallim Nâci, Esâmî, İstanbul 1308, s. 292, 298.
Cevdet, Târih, İstanbul 1275, IV, 237-238.
Sicill-i Osmânî, III, 87-88.
Osmanlı Müellifleri, I, 168.
Hüseyin Vassâf, Sefîne, II, 347-349.
Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 405.
Nihad Sâmi Banarlı, Resimli Türk Edebiyâtı Târihi, İstanbul 1976, II, 738-742.
Babinger (Üçok), s. 345.
Agâh Sırrı Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1984, I, 416.
Ahmet Yılmaz, Müstakîm-zâde Süleyman Sadeddîn: Hayatı, Eserleri ve Mecelletü’n-nisâb’ı (doktora tezi, 1991), AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü.
a.mlf., “Müstakimzâde ve Durûb-ı Emsâl’inin Türk Edebiyatındaki Yeri ve Önemi”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sy. 6, Konya 1999, s. 225-271.
a.mlf., “Müstakimzâde’nin Kasîde-i Ayniyye Tercümesi ve Şerhi”, SÜ İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 9, Konya 2000, s. 241-264.
a.mlf., “Türk Edebiyatında ‘Esmâ-i Nebeviyye-i Şerîfe’yi Tadât Geleneği ve Müstakimzâde’nin Mir’âtü’s-safâ İsimli Risâlesi”, İSTEM: İslâm San’at, Tarih, Edebiyat ve Mûsıkîsi Dergisi, II/4, Konya 2004, s. 159-172.
M. Şinasi Acar, Ünlü Hattatların Mezarları: Gelimli Gidimli Dünya, İstanbul 2004, s. 58.
Halil İbrahim Şimşek, Osmanlı’da Müceddidîlik: XII/XVIII. Yüzyıl, Ankara 2004, s. 215-222.
M. Kemal Özergin, “Müstakimzâde’nin Besteciler Fihristi”, Nesil, IV/43, İstanbul 1980, s. 9-13.
B. Kellner-Heinkele, “Müstaḳīm-zāde”, EI2 (İng.), VII, 724-725.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2006 yılında İstanbul’da basılan 32. cildinde, 113-115 numaralı sayfalarda yer almıştır.