Kritovulos. İstanbul’un Fethi (1967)

Mikhael Kritovulos (el. Μιχαήλ Κριτόβουλος; en. Michael Critobulus; d. 1410 – ö. 1470) — XV. yüzyılda Fâtih Sultan Mehmed’in hayatına ve seferlerine dair eseriyle tanınan Bizanslı tarihçi.

Aslen İmroz adası (Gökçeada) halkındandır; Kritobulos olan adı Türkçe tarihlerde Kritovulos şeklinde geçer. Gençliğinden itibaren Fâtih Sultan Mehmed’in kâtibi olduğu ileri sürülürse de bu bilginin doğruluğu şüphelidir. 1456’da İmroz adasını yönetmekle görevlendirilmiş ve burada on yıl süreyle yarı bağımsız bir idare sürdürüp adanın 1466 baharında Venedikliler tarafından ele geçirilmesinden sonra İstanbul’a kaçarak hayatının son yıllarını bir rivayete göre Aynaroz’un bir manastırında keşişlikle geçirmiştir.

Kritovulos’un Herodot gibi Historia adını verdiği eseri Fâtih Sultan Mehmed’in 1451–1467 yılları arasındaki hayatını ve seferlerini anlatır. Kitabın Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde hıristiyan el yazmaları arasında bulunan 22 × 14 cm. boyutlarındaki XII + 310 sayfalık yegâne nüshasının yazar tarafından padişaha sunulan orijinal nüsha olduğu sanılmaktadır; ancak bunun XVI. yüzyıla ait bir istinsah olabileceği de belirtilmiştir. Eseri ilk defa 1859’da Constantin Tischendorf, birkaç gün sonra da Rus elçisi Prens Alexander Lobanof görmüş ve anlaşılmaz bir biçimde yazmanın içindeki bir ithaf yazısı bu Rus prensine bağışlanmış, o da bunu Tischendorf’a vermiştir. Tischendorf bu sayfaları bir eserinde yayımlamışsa da asıl metnin ne olduğu bilinmemektedir. Yunanca kaleme alınan eser başındaki sunuş yazılarından sonra beş ana bölümden meydana gelir. Kritovulos’un kitabını, 1466’da İmroz’un Venedikliler tarafından alınması üzerine İstanbul’a geldiğinde ortaya çıkan büyük veba salgınını anlatarak bitirmesi ve son paragraflarında Fâtih Sultan Mehmed’in Kruya seferinden bahsetmesi eserin yazımının 1470’ten önce tamamlandığını gösterir. Yazma nüshanın her bölümünün başında o bölümün içindekileri özetleyen, kırmızı mürekkeple ve farklı bir kişi tarafından yazılmış birkaç satır vardır. Birinci bölümde Fâtih Sultan Mehmed’in tahta çıkışı, Boğazkesen (Rumeli) Hisarı’nın yapılışı ve İstanbul’un fethi (1451–1453); ikinci bölümde Enez ve Sırbistan seferleri, İtalyanlar’ın Limni, Taşoz ve Semadirek adalarını ele geçirmeleri (1452–1457); üçüncü bölümde Sinop ve Trabzon seferleriyle Midilli’nin ve Bosna’nın fethi (1461–1463), son bölümlerde ise Venedikliler’le savaş, ikinci Bosna seferi ve Arnavutluk’un fethi (1464–1467) anlatılmıştır. Kritovulos eserini yazarken eski Yunan tarihçilerini ve özellikle Thukydides’i (m.ö. V. yüzyıl) taklit etmiş, üslûbunu ona benzettiği gibi bazı cümlelerini dahi aynen aktarmıştır.
 
Tischendorf’un, kendisine verilen sunuş yazısının neşriyle (Notitia Editionis Codicis Bibliorum Sinaitici, Leipzig, 1860, s. 123) ilim âlemini haberdar ettiği Kritovulos’un eserini ilk defa Karl Müller Latince tercümesiyle birlikte yayımlamıştır (Fraqmenta Historicorum Graecorum, Paris 1870, V, 40–161). 

1910–1912 yılları arasında “Târîh–i Osmânî Encümeni” üyesi Karolidi Efendi, Müller’in neşrini esas alarak yaptığı Türkçe çeviriyi “Târîh–i Sultân Mehmed Hân–ı Sânî” adıyla encümenin çıkardığı derginin ekinde yayımlamış, bu kitap daha sonra Muzaffer Gökman tarafından kısaltılıp sadeleştirilerek yeniden yayımlanmıştır  (İstanbul’un Fethi, İstanbul 1967).

Kaynak: TDV İA, Cilt: 26, s. 293