ABDERÎ, Ebû Muhammed

Kureyş kabilesinin Abdüddâroğulları soyundan geldiği için Abderî nisbesiyle, Mağrib’de Hâhâ bölgesinde oturduğu için de el-Hâhî (الحاحي) nisbesiyle anılır. Hayatı hakkında, seyahatnâmesinden çıkarılabilenler dışında bilgi yok gibidir. Taşıdıkları isim benzerliğinden, yaşadıkları zaman ve bölge yakınlığından dolayı başka şahsiyetlerle karıştırıldığı da görülmektedir. Aslen Belensiyeli (Valencia) olduğu rivayet edilir. Ne zaman doğduğu, hatta vefat tarihi dahi bilinmemektedir. er-Riḥle’sinden öğrenildiğine göre, 688’de (1289) seyahate çıktığı zaman, ailesiyle birlikte, Mağrib’de Merakeş’in batısında, kuzeyde Tensift nehri boylarından sahilde Suveyre’ye (Mogador), doğuda Tensift’le birleşen Esifinual nehrinden Atlas Okyanusu sahillerine uzanan Hâhâ bölgesinde ve bu topraklara adını vermiş olan kabilenin arasında bulunuyordu. Bâce, Tunus, Kayrevan, İskenderiye ve Kahire üzerinden Hicaz’a gitti; dönüşte yine İskenderiye’ye uğradı. Abderî seyahati sırasında zamanının âlimleri ve edipleriyle görüşme fırsatını buldu. Bu sayede muhtelif yerlerde ders aldığı âlimler arasında Şerefeddin ed-Dimyâtî, İbn Dakīkul‘îd, Ziyâeddin İbnü’l-Müneyyir, Abdullah b. Hârûn et-Tâî el-Kurtubî, Abdurrahman b. Muhammed ed-Debbâğ, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed el-Karâfî, Muînüddin Câbir b. Muhammed el-Vâdîâşî, İbn Müsdî gibi simalar vardır. Eserinden sûfîliğe meyli olduğu anlaşılan Abderî, Tunus’ta Şeyh Ebû Muhammed Abdullah b. Yûsuf el-Endelüsî’den hırka giymiştir. Ebü’l-Kāsım b. Rıdvân ile oğlu Muhammed talebeleri arasında anılır.

Bilinen ve mevcut olan tek eseri er-Riḥletü’l-Maġribiyye’dir. Eserde, 25 Zilkade 688’de (11 Aralık 1289) hac farîzası için çıktığı seyahati sırasında geçtiği yerler hakkında bilgi verir. Eser, Abderî’nin gördüğü yerlerin topografyasına dair doğru bilgiler ve coğrafî tasvirler bakımından ehemmiyet taşımaz. Fakat arkeoloji bakımından dikkate değer müşahedeleri, müellifinin bu yerlerin örf ve âdetlerine dair tetkik ve tesbitlerini ve bilhassa XIII. asır sonlarında Kuzey Afrika’daki ilim ve kültür hayatıyla ilgili bol malzemeyi ihtiva eden er-Riḥle, gerek müellifin, gerekse oğlunun icâzet aldığı âlimler hakkında etraflı bilgi verir; işaret edilen asırda ve muhitlerde muhtelif sahaların otoriteleri, bunların derslerinde okuttukları eski ve yeni ana eserleri tanıtır. Bu bakımdan er-Riḥle, daha sonra yazılan seyahatnâme tarzındaki eserlere tesir etmekle kalmamış, bilhassa hal tercümesi müelliflerinin faydalandıkları önemli bir kaynak olmuştur. Müellifin geniş bilgisi eserinin ehemmiyetini artırır. Sağlam bir dil tahsili görmüş olan bu kudretli edip, eserinde cinaslar ve istiarelerle örülü, tasannulu bir üslûp kullanır. Onun bu sanatkâr tarafının ve dile hâkimiyetinin en canlı vesikası şiirleridir. Eserine aldığı manzumelerinden birinde oğluna ahlâkî düsturlar gösterir ve nasihatler verir; diğer bir şiirinde de Selâhaddîn-i Eyyûbî’ye hitap ederek ondan İslâm ülkelerini hıristiyanların hâkimiyetinden kurtarmasını ister.

er-Riḥletü’l-Maġribiyye, biri Muhammed el-Fâsî (Rabat 1968, Muhammed el-Hâmis Üniversitesi neşriyatından), diğeri Ahmed b. Cedv (Kostantîne, ts., Cezayir Edebiyat Fakültesi neşriyatı, sy. 1) tarafından olmak üzere iki defa neşredilmiştir. Abderî, er-Riḥle’sinin 500 beyitlik bir manzum hulâsasını da yapmıştır.

BİBLİYOGRAFYA

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, Fas 1347, II, 192.

Brockelmann, GAL, I, 482; Suppl., I, 883.

Ziriklî, el-Aʿlâm, VII, 260; X, 225.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XI, 244.

M. Muhammed et-Tihâmî, “Riḥletü’l-ʿAbderî ile’l-Ḥicâz”, ed-Dâre, IX/4, Riyad 1404/1984, s. 95-105.

Muhammed el-Fâsî, “Ebû ʿAbdullah Muḥammed el-ʿAbderî”, Revista Del Instituto de Estudios Islamicos en Madrid, IX-X, Madrid 1961-62, s. 1-14.

Mohammed Ben Cheneb, “Abderî”, İA, I, 24.

a.mlf. – W. Hoenerbach, “al-ʿAbdarī”, EI² (İng.), I, 96.