Abbâsî Halifesi Me’mûn, Bağdat’ın Şemmâsiye semtinde bir rasathâne kurarak dönemin astronomi bilginlerinden, Batlamyus’un astronomi tablolarının ve el-Mecisṭî adlı eserinde güneşin ve gezegenlerin hareketine dair verdiği bilgilerin doğruluğunun araştırılmasını istemişti. Bunun üzerine dönemin astronomlarının hazırladığı tablolara (zîc) “el-mümtehan” adı verilirken bu çalışmaya katılanlar da “ashâbü’l-mümtehan” diye anılmaktaydı. Bu zîclerden biri hariç diğerleri zamanla kaybolmuş, ancak sonraki eserlerde bazı alıntılar şeklinde günümüze ulaşmıştır. O günkü müslüman astronomlardan, çalışması bugüne kadar gelen âlim Yahyâ b. Ebû Mansûr olup zîcinin adı ez-Zîcü’l-Meʾmûnî el-mümteḥan’dır.
Escurial Kütüphanesi’nde mevcut olan (Ar., nr. 927) bu zîcin ilk bölümü diğer zîclerde olduğu gibi takvimleri (Kıptî, hicrî, Yezdicerd, Selevki) ve dönemleri içerir. Diğer bölümlerde gezegenlere ilişkin tablolar yer alır. Bunlar tutulma tabloları, güneş, ay ve gezegenlerin gerçek konumlarını bulmak için düzenlenen tablolar, ayın görünüşüne ait tablolar, meyil ve sağ açıklık tabloları, trigonometrik tablolar, sabit yıldızlara ilişkin tablolar ve astrolojik tablolardır. Küresel astronomiyle ilgili tablolarda ekliptiğin ekvatora olan eğimi ε = 23° 33′ olarak alınmış, çeşitli enlemler, bu arada Rakka, Bağdat ve Musul’un enlemleri için küresel astronominin elemanları belirlenmiştir. Gezegen hareketlerinde gerçek hareketi belirlemek için gereken ve episiklin çevresinde gezegenin konumuna bağlı olan ikinci eşitleme değeri her gezegen için saniyesine kadar hesaplanmıştır. Gezegenlerin enlem hesabı için β(λ) = maxβ.sin(λ) olmak üzere basit bir formül verilmiştir. Burada λ, gezegenin çıkış düğümünden olan boylamıdır; gezegenin β enlemi ise boylamın bu fonksiyonuna bağlıdır. Zîcde 829-830 yılları için yirmi dört yıldızın ekliptik (λ, β) ve ekvator (α, δ) koordinatları yer almaktadır. Ayrıca söz konusu zîcde, Yezdicerd 380 (1012) yılına ait on sekiz yıldızın konumu ilk verilen yıldızların enlem değerlerine presesyon düzeltimi eklenerek verilmiştir. Her bir yıldızın ekvator koordinatları, gündüz yayı, gündüz yayının sinüsü, meridyen yüksekliği ve meridyen yüksekliğinin sinüsü tabloya eklenmiştir. Diğer bir tabloda ise gezegenlerin üçlü konumu, haddı (ekliptik üzerinde astrolojik bir nokta), yükselimi gibi astrolojik bölgelerdeki konumları verilmiştir.
ez-Zîcü’l-mümteḥan yazıldığı dönemden itibaren büyük ilgi görmüş, Sâbit b. Kurre esere bir giriş yazmış, Ebü’l-Hasan İbn Yûnus ez-Zîcü’l-Ḥâkimî’sinin temel kaynaklarından olan bu zîci Mısır için yeniden düzenlemiştir. Toledo Tabloları’nın (Tuleytula Zîci / el-Ezyâcü’ṭ-Ṭuleyṭiliyye) yazarı İbnü’z-Zerkāle ise ekliptiğin eğimini ve bazı kesin değerleri aynı kitaptan çıkarmıştır. Escurial nüshası incelendiğinde burada yer alan tabloların hangisinin gerçekte ez-Zîcü’l-mümteḥan’a ait olduğunun belirlenmesi zordur. Bu tablolardan beşi Yahyâ b. Ebû Mansûr’a, diğerleri daha sonra yaşayan İbnü’l-A‘lem ve Kûşyâr b. Lebbân’a atfedilmektedir.
Eserin bazı kısımları yayımlanmıştır. Juan Vernet ez-Zîcü’l-mümteḥan’ın bir bölümünü 1956’da (“Las Tabulae Probatae”, Homenaje a Millás-Vallicrosa, II [Barcelona 1956], s. 501-522; yeniden basımı: Estudios Sobre Historia de la Ciencia Medieval, Barcelona-Bellaterra 1979, s. 191-212), E. S. Kennedy zîcin önemli başlıklarını aynı yılda (“A Survey of Islamic Astronomical Tables”, Transactions of the American Philosophical Society, XLVI/2 [Philadelphia 1956], s. 145-147) yayımlamıştır. Ayrıca zîcin yahudi takvimi kısmını İspanyolca olarak Juan Vernet (“Un Antiguo Tratado Sobre el Calendario Judio en las ‘Tabulae Probatae’”, Sefarad, 14 [Madrid 1954], s. 59-78), güneş tutulmasına ait bölümünü E. S. Kennedy ve Nâzım Fâris (“The Solar Eclipse Technique of Yaḥyā b. Abī Manṣūr”, Journal for the History of Astronomy, I/1 [Cambridge 1970], s. 20-38; yeniden basımı: Studies in the Islamic Exact Sciences, Beyrut 1983, s. 185-203), ay tablolarını Hala Salam ve E. S. Kennedy (“Solar and Lunar Tables in Early Islamic Astronomy”, JAOS, LXXXVII [1967], s. 492-497), güneş denklemlerini E. S. Kennedy (“The Solar Equation in the Zīj of Yaḥyā b. Abī Manṣūr”, Prismata: Festschrift für Willy Hartner, Wiesbaden 1977, s. 183-186) neşretmiştir. ez-Zîcü’l-mümteḥan’ın tamamı 1986’da E. S. Kennedy’nin önsözü ile tıpkıbasım şeklinde Fuat Sezgin tarafından yayımlanmıştır (bk. bibl.).
BİBLİYOGRAFYA
Yahyâ b. Ebû Mansûr, ez-Zîcü’l-Meʾmûnî el-mümteḥan (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1986.
Fergānî, The Elements of Astronomy: Astronominin Özeti ve Göğün Hareketlerinin Esası (trc. ve nşr. Yavuz Unat), Harvard 1998, neşredenin girişi, s. 11, 22.
Suter, Die Mathematiker, s. 14.
Sarton, Introduction, I, 545, 566.
Aydın Sayılı, The Observatory in Islam, Ankara 1988, s. 79, 170, 172, 264.
a.mlf., “Habeş el-Hâsib’ın ‘el-Dimişki’ Adîyle Maruf Zîci’nin Mukaddemesi”, DTCFD, XIII/4 (1955), s. 133-145.
J. Vernet, “Yaḥyā ibn Abī Manṣūr”, DSB, XIV, 537-538.
E. S. Kennedy, “A Survey of Islamic Astronomical Tables”, Transactions of the American Philosophical Society, XLVI/2, Philadelphia 1956, s. 123-177.
a.mlf. – Nazim Faris, “The Solar Eclipse Technique of Yaḥyā b. Abī Manṣūr”, Journal for the History of Astronomy, I/1, Cambridge 1970, s. 20-38.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2013 yılında İstanbul’da basılan 44. cildinde, 401-402 numaralı sayfalarda yer almıştır.