SÛLÎ, Ebû Bekir

255-257 (869-871) yılları arasında Bağdat’ta doğdu. Bağdâdî yanında satrançta devrin en usta oyuncusu olması dolayısıyla “Şatrancî” ve ilk İslâm fetihleri sırasında Cürcân’ın Türk hâkimi olan Sûl-Tegin’in soyundan geldiği için Sûlî nisbesiyle tanınır. Sûl-Tegin’in oğlu Ebû Umâre Muhammed, Abbâsî ihtilâlinin önde gelen dâîlerindendi. İlk Abbâsî halifesi Ebü’l-Abbas es-Seffâh tarafından Musul ve Azerbaycan valiliğine tayin edilmişti. Sûl-Tegin’in diğer oğlu Said’den olan torunu Ebû Amr Mes‘ade, Halife Ebû Ca‘fer el-Mansûr zamanında hâcib olarak görev yapmış, oğlu Amr b. Mes‘ade es-Sûlî de Halife Me’mûn devrinde önemli görevler üstlenmiştir. İbrâhim b. Abbas es-Sûlî ve Abdullah b. Abbas es-Sûlî de Abbâsîler döneminin önde gelen edip, şair ve kâtiplerindendir.

Ebû Ruveyle ed-Dabbî, Ebü’l-Abbas el-Küdeymî, Ebû Dâvûd es-Sicistânî, Ebü’l-Abbas Müberred, Ebü’l-Abbas Sa‘leb, Ahmed b. Abdurrahman en-Nahvî, Ebû Abdullah el-Gallâbî el-Basrî, Avn b. Muhammed el-Kindî, İbrâhim b. Fehd es-Sâcî ve Abbas b. Fazl el-İsfâtî, Mufaddal b. Seleme ve İsmâil b. Ali en-Nevbahtî gibi devrin meşhur âlim ve ediplerinden ders alan Ebû Bekir es-Sûlî Mu‘tazıd-Billâh, Müktefî-Billâh, Muktedir-Billâh ve Râzî-Billâh dönemlerinde sarayda nedim olarak bulundu. Râzî-Billâh’ın muallimlik ve mürebbiliğini yaptı. Satrançta devrin ustası olan Muhammed b. Ahmed el-Mâverdî’yi yenmesi kendisine büyük itibar kazandırdı. Râzî-Billâh’ın halife olması onu maddî ve mânevî açıdan rahatlattı. Eserlerinin büyük bir kısmını bu dönemde telif etti. Müttakī-Lillâh devrinde sıkıntılarla karşılaşan Sûlî, Vezir İbn Mukle’yi överek saraya intisap etmek ve maddî bakımdan rahatlamak için çalıştıysa da sonuç alamadı. Halifeden izin alıp kendisini yakından tanıyan Beckem et-Türkî’nin vali olarak görev yaptığı Vâsıt’a gitti. Müttakī vefat edince yeni halife Müstekfî-Billâh’ın yakınları arasına girmek için Bağdat’a döndü. Ancak Müstekfî, ona yüz vermedi. Halktan ve ileri gelen bazı kişiler tarafından Hz. Ali hakkındaki sözleri sebebiyle ölümle tehdit edilmesi üzerine Basra’ya gidip gizlendi ve 335’te (946) burada vefat etti. 336 (947) yılında öldüğü de rivayet edilir. Basra’da zengin bir kütüphanesi vardı.

Tarih, şiir ve edebiyatın yanı sıra dinî ilimlerde de geniş bilgi sahibi olan Ebû Bekir es-Sûlî edebî konularda hocası İbnü’l-Mu‘tez’den etkilenmiştir. Sûlî’nin öğrencileri arasında Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, Dârekutnî, Râzî-Billâh, Seyfüddevle el-Hamdânî, Hâlidiyyân, Bağdat Kadısı Ömer b. Muhammed, Merzübânî ve Ebû Bekir b. Şâdân sayılabilir. Ebû Bekir es-Sûlî Abbâsî tarihi, Arap dili ve edebiyatı, dinî ilimler konusunda çok sayıda eser kaleme almıştır. İbnü’n-Nedîm (el-Fihrist, s. 168) onu intihalcilikle suçlarsa da çoğunluk güvenilir bir müellif olduğu hususunda birleşir. Çağdaşı şairlerin eserlerini toplayıp tertip etmesi ve günümüze intikaline vesile olması Arap dili ve edebiyatında ona büyük itibar kazandırmıştır. Eserleri Abbâsî tarihi, devrin dil ve edebiyatı için önemli kaynaktır. Ebü’l-Ferec el-İsfahânî’nin onu 250 yerde kaynak gösterdiği bilinmektedir.

Eserleri. 1. Kitâbü’l-Evrâḳ fî aḫbâri âli ʿAbbâs ve eşʿârihim. Üç kısımdan oluşan eserin büyük bir bölümü günümüze ulaşmamıştır. İbnü’n-Nedîm eserin tamamlanamadığını kaydeder (a.g.e., s. 167). Sûlî, Kitâbü’l-Evrâḳ’ın Abbâsîler’in siyasî tarihiyle ilgili ilk kısmında umumi tarih kitaplarının metodunu takip ederek olayları kronolojik sırayla kaleme almıştır. Abbâsî halifelerinin hilâfet makamına hangi tarihte nasıl geçtiğini, biat merasimlerini, isim ve lakaplarını, devrinin başlıca siyasî olaylarını anlatmış, halifelerin vezir, emîr ve kumandanları hakkında bilgi vermiştir. Olayların anlatımında Bağdat’ı merkez almıştır. Siyasî olaylardan, o yıl içinde vefat eden meşhur simalardan kısaca bahsetmiş, edip ve şairler hakkında şahsî görüşlerini aktarmıştır. Mes‘ûdî, bizzat müşahede ettiklerini ve başka eserlerde bulunmayan bilgi ve rivayetleri kaydettiği için Sûlî’den övgüyle söz eder. Modern tarihçiler eseri Abbâsî tarihinin temel kaynaklarından biri olarak kabul eder. Eserin zamanımıza intikal eden bölümlerinin bir kısmı yayımlanmıştır (nşr. J. Heyworth Dunne, Aḫbârü’r-Râzî-Billâh ve’l-Müttaḳīlillâh ev Târîḫu’d-devleti’l-ʿAbbâsiyye sene 322 ilâ sene 333 hicriyye min Kitâbi’l-Evrâḳ, Kahire 1935; Beyrut 1403/1982; Bağdat 1999; nşr. İhsan Abbas, Şeẕerât min kütübin mefḳūde, Kitâbü’l-Evrâḳ li’ṣ-Ṣûlî, Beyrut 1408/1988; nşr. Hilâl Nâcî, Ḳıṭʿatün nâdiretün min Kitâbi’l-Evrâḳ li-Ebî Bekr eṣ-Ṣûlî, Bağdat 1990, bu kısım 316-318 [928-930] yıllarına ait olayları içermektedir; nşr. Hilâl Nâcî, Mâ lem yünşer min evrâḳı’ṣ-Ṣûlî: Aḫbârü’s-senevât 295-315 h., Beyrut 1420/2000; nşr. Halef Reşîd Nu‘mân, Ḳısmün min aḫbâri’l-Muḳtedir-Billâh el-ʿAbbâsî ve Târîḫu’d-devleti’l-ʿAbbâsiyye min sene 295 ilâ sene 315 hicriyye, Bağdat 1999). Enes Halidof ve V. Belajev eserin 226-256 (839-851) yıllarına ait kısmını neşretmişlerdir (Moskova 1998). Kitâbü’l-Evrâḳ’ın Râzî-Billâh ve Müttakī-Lillâh dönemlerini içeren bölümü Marius Canard tarafından Histoire le dynastie abbaside de 332 à 333/934 à 944 adıyla Fransızca’ya tercüme edilmiştir (I-II, Cezayir 1946-1950). 2. Aḫbârü’ş-şuʿarâʾi’l-muḥdes̱în (nşr. J. Heyworth Dunne, London 1934; Beyrut 1982). Kitâbü’l-Evrâḳ’ın edebiyat tarihiyle ilgili bölümünün ilk kısmıdır. 3. Eşʿâru evlâdi’l-ḫulefâʾ ve aḫbâruhüm (nşr. J. Heyworth Dunne, Kahire 1936; Beyrut 1982). Kitâbü’l-Evrâḳ’ın edebiyat tarihiyle ilgili ikinci kısmını teşkil eder. Sûlî bu bölümde şair Abbâsî halifeleri ve hânedan mensuplarıyla devrin diğer şairlerinin biyografileri ve şiirlerinden bahseder. 4. Aḫbâru Ebî Temmâm (nşr. Halîl Mahmûd Asâkir – Muhammed Abduh Azzâm – Nazîrü’l-İslâm el-Hindî, Kahire 1356/1937). 5. Aḫbârü’l-Buḥtürî (nşr. Sâlih el-Eşter, Dımaşk 1958, 1964). 6. Aḫbâru İbrâhîm b. el-Mehdî (nşr. J. Heyworth Dunne, Eşʿâru evlâdi’l-ḫulefâʾ içinde). 7. Edebü’l-Küttâb (nşr. Muhammed Behcet el-Eserî, Bağdat-Kahire-Beyrut 1341/1922). Sûlî’nin özellikle divandaki yazışmalar konusunda maharet ve bilgilerini gösteren önemli bir eserdir. 8. Risâletü’ṣ-Ṣûlî ilâ Müzâḥim b. Fâtik (nşr. Halîl Mahmûd Asâkir v.dğr., Aḫbâru Ebî Temmâm’ın mukaddimesinde yayımlanmıştır). 9. Şerḥu’ṣ-Ṣûlî li-Dîvâni Ebî Temmâm (nşr. Halef Reşîd Nu‘mân, I, Bağdat 1977; II, Beyrut 1978; III, Küveyt 1982). 10. Kitâbü’ş-Şaṭranc (eserin Süleymaniye Ktp., Lala İsmâil, nr. 560’ta kayıtlı yazma nüshası Fuat Sezgin tarafından ofset olarak yayımlanmıştır, Frankfurt 1406/1986).

Kendisi de iyi bir şair olan Sûlî muhdesûn (müvelledûn) adıyla bilinen şairlerin şiirlerini toplamış, bunları düzenleyip divanlarını oluşturmuştur. Bu divanlardan günümüze intikal edenler şöylece sıralanabilir: Dîvânü (Şiʿru) İbni’r-Rûmî; Dîvânü Ebî Temmâm; Dîvânü’l-Buḥtürî (nşr. Abdurrahman el-Berkūkī, İstanbul 1300; Beyrut 1313; Kahire 1329); Dîvânü Ebî Nüvâs (nşr. Muhammed Vâsıf, Kahire 1898; nşr. Ahmed Abdülmecîd el-Gazzâlî, Kahire 1953; nşr. Behcet Abdülgafûr el-Hadîsî, Bağdat 1980); Dîvânü el-ʿAbbâs b. el-Aḥnef (İstanbul 1298); Dîvânü İbrâhîm b. el-ʿAbbâs eṣ-Ṣûlî (nşr. Abdülazîz el-Meymenî, eṭ-Ṭarâʾifü’l-edebiyye içinde, s. 126-194, Kahire 1937; Dîvânü [Şiʿru] İbni’l-Muʿtez, nşr. Bernhard Lewin, III-IV, İstanbul 1945, I-II, İstanbul 1950; nşr. Yûnus Ahmed es-Sâmerrâî, I-III, Bağdat 1977-1978); Dîvânü Müslim b. Velîd (ed. de Goeje, Leiden 1875); Dîvânü ʿAlî b. el-Cehm (nşr. Halîl Merdem Bek, Dımaşk 1949; diğer eserleri için bk. İbnü’n-Nedîm, s. 167-168; Brockelmann, GAL, I, 149-150; Suppl., I, 218-219; Ahmed Cemâl el-Ömerî, Ebû Bekir eṣ-Ṣûlî [255-336 h.]: Ḥayâtühû ve edebüh-dîvânüh, s. 339-514; Ebû Bekir es-Sûlî, neşredenin girişi, s. 6-11; Savran, s. 194-206).

BİBLİYOGRAFYA
Ebû Bekir es-Sûlî, Mâ lem yünşer min evrâḳı’ṣ-Ṣûlî: Aḫbârü’s-senevât 295-315 h. (nşr. Hilâl Nâcî), Beyrut 1420/2000, neşredenin girişi, s. 5-13; Mes‘ûdî, Mürûcü’ẕ-ẕeheb (Abdülhamîd), IV, 323-324; Merzübânî, Muʿcemü’ş-şuʿarâʾ (nşr. F. Krenkow), Kahire 1354, s. 465-466; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 167-168; Muâfâ en-Nehrevânî, el-Celîsü’ṣ-ṣâliḥi’l-kâfî ve’l-enîsü’n-nâṣıḥi’ş-şâfî (nşr. M. Mürsî el-Hûlî), Beyrut 1981, I, 80-82; Hatîb, Târîḫu Baġdâd, III, 427-431; Sem‘ânî, el-Ensâb, VIII, 110; İbnü’l-Cevzî, el-Muntaẓam, VI, 359-361; Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, X, 109-111; İbnü’l-Esîr, el-Lübâb, II, 251; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 356-361; Safedî, el-Vâfî, V, 190-192; Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XV, 301-302; M. Şemseddin [Günaltay], İslâm’da Târih ve Müverrihler, İstanbul 1339-42, s. 55-62; Brockelmann, GAL, I, 149-150; Suppl., I, 218-219; Ahmed Cemâl el-Ömerî, Ebû Bekir eṣ-Ṣûlî (255-336 h.): Ḥayâtühû ve edebüh-dîvânüh, Kahire 1970; a.mlf., Ebû Bekir eṣ-Ṣûlî: el-ʿÂlimü’l-edîb en-Nedîm, Kahire 1973; Subhî Nâsır Hüseyin, Ebû Bekir eṣ-Ṣûlî nâḳıden, Bağdad 1975; Şâkir Mustafa, et-Târîḫu’l-ʿArabî ve’l-müʾerriḫûn, Beyrut 1980, II, 44-45; Sezgin, GAS (Ar.), I/2, s. 171-175; Muhammed Kürd Ali, Künûzü’l-ecdâd, Dımaşk 1404/1984, s. 135-139; Ahmet Savran, “Abû Bakr Muhammad b. Yahyâ as-Sûlî”, Remzi Oğuz Arık Armağanı (haz. H. Rıdvan Çongur), Ankara 1987, s. 169-207; Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 63-64; Ign. Kratschkovsky, “Sûlî”, İA, XI, 22-24; S. Leder, “al-Ṣūlī”, EI² (İng.), IX, 846-848.