TERAKKÎ

Hükümete uyarı ve yayımı engelleme imkânı veren Kararnâme-i Âlî (1867) dolayısıyla basın hayatının sıkıntılı bir döneminde Ali Râşid ve Diyarbekirli Filip Efendi tarafından çıkarılmıştır. “Menâfi-i şarkıyye ve umûr-ı düveliyyeye dair Türk gazetesi” alt başlığını taşıyan Terakkî cuma ve pazar dışında haftada beş gün neşredilmiş, 23 Kasım 1868 – 3 Ekim 1870 tarihleri arasında, büyük ve küçük ebatta, dört veya sekiz sayfa halinde toplam 441 sayı yayımlanmıştır. “Dâhiliye”, “Hâriciye” ve “İlân” bölümlerinden meydana gelen gazetede yazıların çoğu başlıksız bentler şeklinde çıkmıştır. 257. sayısında yer alan Avusturya İmparatoru ve Macaristan Kralı Fransuva’nın fotoğrafı ile de gazeteye görüntü malzemesi girmiştir. Genellikle yazıların imzasız neşredildiği gazetenin başlıca yazarları arasında Kemalpaşazâde Said (Lastik Said), Subhipaşazâde Âyetullah, Ebüzziyâ Tevfik ve İsmâil Efendi ile Hayreddin imzasını kullanan Leh asıllı Karski bulunmaktadır. İmzasına sıkça rastlanan Hayreddin’in “Hükümet ve Tebaa”, “Medeniyet ve Türkistan”, “Avrupa Mehâkiminin Sûret-i Teşkîli”, “Rumeli Demiryolları”, “Asyâ-yı Vüstâî”, “Me’mûrîn ve Ahâli”, “Şeyh Şâmil”, “Mekteb-i Sultânî”, “Devletin Borçları”, “Islahat”, “Nizâmâta Riayet”, “Gazete”, “Gazetecilikte Maharet” gibi makaleleri çıkmıştır. Ebüzziyâ Tevfik’in “Adam Yetiştirmek”, “Hurûf-ı Osmânî’nin Islahına Dair Bazı Mütâlaat”, “İmlâ-yı Osmânî”, “Sokak Köpekleri” ve “İstanbul’u İstilâ Eden Köpekler” gibi bazıları tartışmaya yol açan yazıları yayımlanmıştır. Bunlara “İstanbul’un Yangın Belâsı ve Onun Çâre-i İndifâı”, “Süveyş Kanalı”, “Süveyş Cedveli”, “Nil’e Dair”, “Hubb-i Vatan”, “Akvâm-ı Kadîme-i Âlemin Mezâhib ve Âyîni”, “Cenâb-ı Allah’ın Varlığının İsbâtı Beyânındadır”, “İlim ve Amel” başlıklı değişik yazılar da eklenebilir.

Aslında meşrutiyet taraftarı olan, medeniyet yolunda ilerleyebilmek için matbuatın serbest olması gerektiğinden daha ilk sayısında bahsedilen gazete Yeni Osmanlılar’ın Londra’da çıkardığı Hürriyet gazetesinin dikkatini çekmiştir. Alman-Fransız muharebesi süresince Terakkî’de gerçek anlamda haber gazeteciliği yapılmış, İstanbul halkı savaştan günü gününe haberdar edilmiştir. Ayrıca Nâmık Kemal’in Hürriyet’ten ayrıldığını ilân eden ve bu gazetede yayımlanmadığı için litograf baskı ile çoğaltılıp dağıtılan 7 Ocak 1870 tarihli mektubu yapılan tebliğ üzerine gazete sayfalarına alınmıştır (nr. 308, 8 Zilhicce 1286/11 Mart 1870).

Bazı tercümelere de yer verilen gazetede Recâizâde Mahmud Ekrem’in Fransızca’dan yaptığı Mes prisons çevirisi 202. sayıdan, Otto Hübner’in halk için ekonomi bilgileri içeren ve soru-cevap şeklinde düzenlenen el kitabı, Dâr-ı Şûrâ-yı Askerî Levâzım Dairesi muavini Midhat Bey tarafından “Avâma Dair Ekonomi-Politik Mecmûa-i Sagīresi” adıyla Fransızca’dan çevrilerek 81. sayıdan, İbn Battûta’nın Seyahatnâme’sinin bazı bölümleri “Anadolu’ya ve Dersaâdet’e Müteallik” adıyla 109. sayıdan itibaren tefrika edilmiştir. Aynı şekilde Chateaubriand’ın “Amerika’da Bir Gece”, Victor Hugo’nun “Müstakbel”, J. J. Rousseau’nun “Sokrat’ın Makālât-ı Hikemiyyesi’ne Dâir Ksenefon Nam Şakirdinin Risâlesi” adlı yazılarının tercümesine yer verilmiştir. Gazetede ayrıca Dâhiliye Nâzırı Rüşdü Paşa’nın mühürdarı Sâmi Efendi’nin Hulâsatü’l-kelâm fî meâsiri’l-İslâm adlı eseri tefrika halinde çıkmıştır. Zaman zaman Terakkî ile Muhib gazetesi, Mecmûa-i Maârif ve Mümeyyiz dergileri gibi diğer yayın organları arasında tartışmalar cereyan etmiş, bunlardan ilki karşı tarafa hapis, Terakkî’ye de para cezası verilmesiyle sonuçlanmıştır. Terakkî, Arapça el-Cevâʾib gazetesinden çevrilip yayımlanan Mısır meselesiyle ilgili bir yazı sebebiyle (nr. 286) 13 Aralık 1869 – 16 Şubat 1870 tarihleri arasında kapatılmıştır. O dönemde çıkan diğer gazetelere göre daha açık ve anlaşılır bir dilin kullanıldığı Terakkî bu tutumuyla dilin sadeleşmesine yardımcı olmuştur.

Türk basın tarihinde Terakkî’yi önemli kılan hususlardan biri de ilk kadın ve mizah gazetelerini çıkarmış olmasıdır. Terakkî neşir hayatına girdikten bir süre sonra yayımlanmadığı pazar günleri kadınlar için Terakkî Muhadderât adıyla bir ilâve neşretmiştir. 1869-1870 yıllarında kırk sekiz sayı çıkan bu ilâvede kadınların eğitilmesi ve toplum içinde yeni bir kimlik kazanmasının gereği vurgulanmaktadır. Kadınların toplumu yüceltici rolüne işaret edilen gazetede kızların öğrenim görmesinin önündeki engellerin kaldırılması istenmekte, ayrıca ev idaresinden ve tutumlu yaşamanın lüzumundan bahseden yazılara yer verilmektedir. 1870 yılı içinde, esas sayılarla birlikte haftada bir genellikle arka yüzleri boş ve birer yaprak halinde nükte ve hikâyelerden ibaret ilâveler veren gazete, kapatılma cezaları ve Filip Efendi’nin Ali Râşid’den ayrılması yüzünden eski hüviyetini koruyamamıştır. Yeni şartlar altında boyutları ile içeriği değişen ve yeni numaralar alan Terakkî bir süre Terakkî Eğlence, Terakkî Eğlencesi adıyla mizah ilâvelerinin çizgisinde yayımını sürdürmüş, ardından Terakkî Eğlence, Letâif-i Âsâr adını alarak el değiştirmiştir (1871). 1908 yılına kadar İstanbul, İzmir, Paris, Mısır ve Bakü’de aynı isimle çıkan başka gazeteler de bulunmaktadır.

BİBLİYOGRAFYA
Ebüzziyâ Mehmed Tevfik, Salnâme-i Hadîka, İstanbul 1290, s. 78-79; Selim Nüzhet [Gerçek], Türk Gazeteciliği, İstanbul 1931, s. 48-51; Hasan Refik Ertuğ, Basın ve Yayın Hareketleri Tarihi, İstanbul 1970, s. 213-214; M. Nuri İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, İstanbul 1982, s. 243; Hasan Duman, Katalog, s. 399-400, 402-403; İstanbul Kütüphanelerindeki Eski Harfli Türkçe Kadın Dergileri Bibliyografyası (haz. Zehra Toska v.dğr.), İstanbul 1992, s. 359-366; Kenan Akyüz, “Terakki”, TA, XXXI, 103-104; “Terakkî”, TDEA, VIII, 315-316.