Ṭabaḳātü’l-ḥuffâẓ adıyla da bilinir; hadis hâfızlarıyla ilgili olarak kaleme alınan kitapların en meşhurudur. Zehebî bu eserini, Endülüslü âlim Ebü’l-Velîd İbnü’d-Debbâğ’ın Ṭabaḳātü’l-ḥuffâẓ min ehli’l-ḥadîs̱, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin Ẕikru kibâri’l-ḥuffâẓ ve özellikle Ali b. Mufaddal’ın Erbaʿûn fî ṭabaḳāti’l-ḥuffâẓ adlı eserlerini inceledikten sonra telif etmiştir (Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XXII, 67). Onun hadis ilmine yeni başlayan talebeler için hazırladığı, yirmi yedi tabakadan 2424 hadis hâfızının adlarını kaydettiği el-Muʿîn fî ṭabaḳāti’l-muḥaddis̱în isimli bir eseri daha vardır (Amman 1404).
Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ’da hadis ilminde otorite olan âlimlerle cerh ve ta‘dîl konusunda görüşlerine değer verilen 1176 kişinin biyografisi bulunmaktadır. Bu kişiler, sahâbe tabakasından müellifin hocalarına kadar yirmi bir tabaka halinde tasnif edilmiştir. Birinci tabakada Hz. Ebû Bekir’den itibaren yirmi üç sahâbînin, ikinci tabakada tâbiîn büyüklerinden kırk bir kişinin biyografisine yer verilmiştir. Tâbiînin orta yaşlılarına ayrılan üçüncü tabaka Hasan-ı Basrî ile başlamakta, yirmi dokuz kişinin biyografisini içermektedir. Dördüncü tabakada tâbiînden en son vefat edenler ve büyük hadis hâfızları ele alınmış olup elli yedi biyografiyi ihtiva etmektedir. Zehebî bu tabakalarda yer alan bütün hadis hâfızlarını zikretmemiş ve eserini bunlardan ileri gelen 100 kişiyi almıştır (Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, I, 241). Abdülmü’min b. Halef ed-Dimyâtî’den (ö. 705/1306) sonra biyografilerini yazdığı kişiler kendi hocalarıdır. Eserde son olarak müellifin hocası ve arkadaşı Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî (ö. 742/1341) kaydedilmektedir.
Kitapta tam bir kronoloji gözetilmediği için isimlerin hangi sisteme göre sıralandığını tesbit etmek zordur. Zehebî hadis hâfızlarını tanıtırken isimlerini ve künyelerini tam olarak zikretmekte, hocalarını ve talebelerini anmaktadır. Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ’da şahısların kişisel özelliklerine değinilmekte, bilhassa rivayet konusundaki tutumları değerlendirilmekte, hadis ilmine olan katkılarından söz edilip rivayetlerinden örnekler verilmekte, bazı rivayetlerinin sahih olmadığı gösterilmektedir. Biyografi sahibinden kimlerin rivayette bulunduğu, varsa eserleri ve şiirleri nakledilmektedir. Bazan tarihî olaylara temas edilerek tahliller ve tenkitler yapılmaktadır. Kişilerin faziletlerine dair nakledilen rivayetler sened bakımından eleştirilmekte, bizzat müellifin yer aldığı isnadlarla haberler aktarılmaktadır. Bazı kişilerin çevresinde oluşan ekoller belirtilmekte, bu kişilerin âlim, fakih, hâfız, imam, şeyhülislâm, mukrî, kadı, âbid ve zâhid gibi sıfatlarına özellikle işaret edilmektedir.
Zaman zaman kaynak vererek hadis nakleden Zehebî sahâbî râviler hakkında nâzil olan âyetlere değinmekte, Ebû Hüreyre örneğinde görüldüğü gibi kişilerle ilgili olumsuz iddialarda kendi kanaatini de zikretmektedir. Tâbiîn tabakasındaki râvilerin biyografisinde kişilerin sosyal statüsü, etnik kökeni, siyasal eğilimi ve yönetimle ilişkilerinden söz edilmekte, bunların cerh ve ta‘dîl açısından konumu belirtilmekte, rivayetlerinin Kütüb-i Sitte’de yer alıp almadığına temas edilmektedir. Esere Endülüs muhaddisleri de alınmış olup on birinci tabakadan itibaren muhaddislerin vefat yıllarında ölen diğer bazı tanınmış kişilerin isimleri de anılmaktadır. Müellif, biyografilerine geniş yer verdiği bazı muhaddisler hakkında kendisinin diğer eserlerine de bakılmasını tavsiye etmektedir. Eserde her tabakanın sonunda o dönemle ilgili genel bir değerlendirme yapılmıştır.
Zehebî, Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ’ı telif ederken Vâkıdî ve İbn Sa‘d’dan geniş alıntılar yapmış, Ma‘mer b. Râşid, Abdürrezzâk b. Hemmâm, İbn Ebû Hayseme, Kütüb-i Sitte müellifleri ve Hâkim en-Nîsâbûrî’nin eserlerine atıflarda bulunmuştur. Kaynakları arasında Fesevî, Hamza es-Sehmî, Ebû Nuaym el-İsfahânî, Hatîb el-Bağdâdî, Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî ve Ebû Şâme el-Makdisî gibi müelliflerin eserleri de önemli yer tutmaktadır. Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ’da ayrıca İbn Kuteybe, Lâlekâî, Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakī, İbn Mâkûlâ, Gazzâlî, Kādî İyâz, İbn Beşküvâl, Ebû Bekir İbnü’l-Arabî, Abdülkerîm es-Sem‘ânî, Abdurrahman b. Abdullah es-Süheylî, Ebû Tâhir es-Silefî, İbn Hallikân ve Münzirî gibi müelliflere ve eserlerine atıfta bulunulmuştur.
Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ ilk defa Hindistan’da basılmış (I-IV, Haydarâbâd 1333-1334), daha sonra Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî’nin tashihiyle yeniden neşredilmiştir (I-IV, Haydarâbâd 1375-1377/1955-1958). Bu neşrin Bağdat’ta (1386), Beyrut’ta (ts. [Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye]; ts. [Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî]) ve Kahire’de (ts. [Dârü’l-fikri’l-Arabî]) ofset baskıları gerçekleştirilmiştir. Eseri Zekeriyyâ Umeyrât da yayımlamıştır (Beyrut 1419/1998). Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ’a birçok müellif zeyil yazmıştır. Bunlardan Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî Ẕeylü Teẕkireti’l-ḥuffâẓ’ında (Dımaşk 1347; Beyrut 1390, 1419/1998) yirmi iki, Takıyyüddin İbn Fehd Laḥẓü’l-elḥâẓ bi-ẕeyli Ṭabaḳāti’l-ḥuffâẓ’ında (Dımaşk 1347; Beyrut 1419/1998) otuz iki ve Süyûtî Ẕeylü Ṭabaḳāti’l-ḥuffâẓ’ında (nşr. Ali Muhammed Ömer, Kahire 1393; nşr. Zekeriyyâ Umeyrât, Beyrut, ts.) kırk yedi biyografi ilâve etmiştir. İbn Nâsırüddin de yirmi altı biyografi ilâve ettikten sonra eseri Bedîʿatü’l-beyân ʿan mevti’l-aʿyân adlı çalışmasıyla manzum hale getirmiş ve bunu et-Tibyân li-Bedîʿati’l-beyân adıyla şerhetmiş, Necmeddin İbn Fehd de eseri zeyilleriyle birlikte yeniden düzenlemiştir. İbn Nâsırüddin’in çalışmasına İbn Hacer el-Askalânî yirmi sekiz biyografi daha eklemiş, Sıbt İbn Hacer diye tanınan Yûsuf b. Şâhîn, dedesinin bu çalışması üzerine Revnaḳu’l-elfâẓ bi-muʿcemi’l-ḥuffâẓ adlı bir başka zeyil kaleme almış, Şemseddin es-Sehâvî bu çalışmaya bazı ilâvelerde bulunmuştur (el-İʿlân bi’t-tevbîḫ, s. 127). Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî, Takıyyüddin İbn Fehd ve Süyûtî’ye ait zeyilleri Zâhid Kevserî bazı notlar ekleyerek Tevşîḥu’ẕ-ẕüyûl bi-fevâʾidi’l-enẓâr ve’n-nuḳūl ismiyle neşre hazırlamış, Ahmed Râfi‘ et-Tahtâvî bu esere bir kısım ilâve ve tashihlerde bulunarak çalışmasına et-Tenbîh ve’l-îḳāẓ li-mâ fî ẕüyûli Teẕkireti’l-ḥuffâẓ adını vermiş, bu çalışma müstakil olarak (Dımaşk 1347) ve Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ ile birlikte (Beyrut, ts. [Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye]; Beyrut, ts. [Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabiyye]) yayımlanmıştır. Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ’ı İbnü’l-Mibred Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ ve tebṣıratü’l-eyḳāẓ, Süyûtî Ṭabaḳātü’l-ḥuffâẓ (nşr. Ali Muhammed Ömer, Kahire 1393; nşr. Heyet, Beyrut 1403/1983) adıyla ihtisar etmiştir.
BİBLİYOGRAFYA
Zehebî, Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, Haydarâbâd 1375-88/1955-58, I-IV, tür.yer.; ayrıca bk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî’nin girişi; a.e. (nşr. Zekeriyyâ Umeyrât), Beyrut 1419/1998, I-IV, tür.yer.
a.mlf., Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XXII, 67; ayrıca bk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf’un takdim yazısı, I, 99-102.
İbn Abdülhâdî, ʿUlemâʾü’l-ḥadîs̱, neşredenlerin girişi, I, 52-56, 59.
Şemseddin es-Sehâvî, el-İʿlân bi’t-tevbîḫ (nşr. M. Osman el-Huşt), Kahire 1989, s. 127.
Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baḥs̱i’l-ʿilmî, Cidde 1403/1983, s. 252-253.
Abdülvehhâb es-Sâbûnî, ʿUyûnü’l-müʾellefât (nşr. Mahmûd Fâhûrî), Halep 1413/1992, I, 59, 352.
Syed Hashimi, “The Da’iratul-Ma’arif”, IC, IV (1930), s. 637.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 41. cildinde, 76 numaralı sayfada yer almıştır.