TİCÂNÎ, Muhammed b. Ahmed

Tunus’ta doğdu; birçok âlim ve devlet adamı yetiştiren köklü bir aileye mensuptur. Mağrib-i Aksâ’da yaşayan Ticân kabilesinden olan büyük dedesi Ebü’l-Kāsım, Muvahhidler’in ordusu içinde İfrîkıye’ye gelerek Tunus’a yerleşmişti (555/1160). Babası Ahmed ve amcası İbrâhim, Hafsî sarayında önemli görevler üstlenmişlerdi. Oğlu Abdullah, Riḥletü’t-Ticânî müellifi meşhur seyyahtır. Muhammed et-Ticânî babasından ve İbnü’l-Ebbâr, Ebû Muhammed İbn Bürtule, Ebü’l-Abbas İbnü’l-Gammâz el-Belensî, Hasan b. Ömer el-Hevvârî et-Trablusî gibi âlimlerden ilim tahsil etti. İbnü’l-Ebbâr’dan bütün eserlerini rivayet icâzeti aldı. Muhtemelen Tunus Hafsî sarayında tuğrakeş (kâtibü’l-alâme) olan hocası İbnü’l-Ebbâr vasıtasıyla daha genç yaşta iken Dîvânü’l-inşâ’da kâtip olarak görev aldı. Cezayir’in Bicâye şehri Hafsî Emîri Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ebû İshak İbrâhim’in isteği üzerine 684 (1285) yılında oraya gitti ve tuğrakeşlik görevine tayin edildi. İbnü’l-Ahmer’in Ticânî’ye görev veren Bicâye emîri olarak zikrettiği Abdülazîz b. İbrâhim, Ebû Zekeriyyâ’nın kardeşi Ebû Fâris’tir. Ebû Fâris’in 682’de (1283) İbn Ebû Umâre ile yaptığı savaşta öldürülmesinden iki yıl sonra Ebû Zekeriyyâ Bicâye’de istiklâlini ilân etmiştir (İbnü’ş-Şemmâ‘, s. 78; Brunschvig, s. 117-118, 134). Sultan Ebû Asîde II. Muhammed zamanında (1295-1309) Emîr Ebû Yahyâ Zekeriyyâ b. Ahmed el-Lihyânî başvezirliğe tekabül eden “şeyhü’l-muvahhidîn” makamına gelince Ticânî’yi tekrar Tunus’a çağırıp ona Dîvânü’r-resâil’de yüksek bir görev verdi; Ticânî muhtemelen vefatına kadar bu görevini sürdürdü. İbnü’l-Ahmer, Ticânî’nin ölüm tarihini vermez. Ticânî’nin arkadaşı Ebü’l-Kāsım b. Abdülvehhâb b. Kāid el-Kelâî’den onun vefatı sırasında bile şiir yazdığına dair bir nakilde bulunan İbnü’t-Tavvâh 712 (1312) yılında öldüğünü kaydeder (Sebkü’l-maḳāl, s. 168). Çağdaş araştırmacılardan Hasan Hüsnî Abdülvehhâb kaynak göstermeden Ticânî’nin 710’da (1310-11) vefat ettiğini söyler (Riḥletü’t-Ticânî, Hasan Hüsnî Abdülvehhâb’ın takdimi, s. 18).

Hafsî sarayındaki resmî görevleri yanında edip ve şair olarak tanınan Ticânî’nin şiirlerinden bazı parçalar çeşitli kaynaklarda günümüze ulaşmıştır. Tarihçi İbnü’t-Tavvâh ondan ders almamakla birlikte kendisiyle çok görüştüğünü, umumi ve mutlak icâzet aldığını, edebiyat dışında bir meziyeti bulunmadığını, iyi bir şair olduğunu ve çok sayıda methiye yazdığını belirtir ve bir mersiyesini kaydeder (Sebkü’l-maḳāl, s. 68; bazı kasideleri için bk. Ticânî, s. 129-130, 198, 234; Ahmed et-Tavîlî, s. 267-272). Kadın-erkek ilişkileri ve cinsel konulara dair oğlu Abdullah et-Ticânî tarafından yazılan Tuḥfetü’l-ʿarûs ve nüzhetü’n-nüfûs adlı eser yanlışlıkla babasına nisbet edilerek yayımlanmıştır (Kahire 1301; nşr. Ebû Hâcer, Kahire 1987; nşr. Fuâd Şâkir, Kahire 1990; nşr. Celîl Atıyye, London 1992; nşr. Salâh Ebü’s-Suûd, Kahire 2003).

BİBLİYOGRAFYA

Ticânî, Riḥletü’t-Ticânî, Tunus 1377/1958, s. 129-130, 198, 234; ayrıca bk. Hasan Hüsnî Abdülvehhâb’ın takdimi, s. 17-19.

İbnü’t-Tavvâh, Sebkü’l-maḳāl li-fekki’l-ʿiḳāl (nşr. M. Mes‘ûd Cübrân), Beyrut 1995, s. 67-68, 165-168.

İbnü’l-Ahmer, Müstevdaʿu’l-ʿalâme (nşr. Muhammed et-Türkî et-Tûnisî – Muhammed b. Tâvît et-Tıtvânî), Tıtvân 1384/1964, s. 34.

İbnü’ş-Şemmâ‘, el-Edilletü’l-beyyinetü’n-nûrâniyye fî mefâḫiri’d-devleti’l-Ḥafṣiyye (nşr. Tâhir b. Muhammed el-Ma‘mûrî), Tunus 1984, s. 78.

Ayyâşî, er-Riḥletü’l-ʿAyyâşiyye, Rabat 1397/1977, II, 252.

Serkîs, Muʿcem, I, 650-651.

Brockelmann, GAL, II, 334; Suppl., II, 368.

Muhammed el-Arûsî el-Matvî, es-Salṭanatü’l-Ḥafṣiyye, Beyrut 1406/1986, s. 254, 286, 292, 298.

R. Brunschvig, Târîḫu İfrîḳıyye fi’l-ʿahdi’l-Ḥafṣî (trc. Hammâdî es-Sâhilî), Beyrut 1988, s. 117-118, 134.

Muhammed en-Neyfer-Ali en-Neyfer, ʿUnvânü’l-erîb ʿammâ neşeʾe bi’l-bilâdi’t-Tûnisiyye min ʿâlimin edîb, Beyrut 1996, I, 279-283.

Ahmed Haddâdî, Riḥletü İbn Rüşeyd es-Sebtî, Rabat 1424/2003, I, 328.

Ahmed et-Tavîlî, el-Edeb bi-Tûnis fi’l-ʿahdi’l-Ḥafṣî, Tunus 2004, s. 267-272.

M. Plessner – [Taïeb el Achèche], “al-Tid̲j̲ānī”, EI² (İng.), X, 462-463.

Münîr Ruveys, “et-Ticânî, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. Aḥmed”, Mv.AU, IV, 401-403.