ÜLGEN, Ali Saim

İstanbul’da doğdu. Orta öğrenimini İstanbul Erkek Lisesi’nde gördükten sonra 1938’de Güzel Sanatlar Akademisi Mimarlık Bölümü’nü bitirdi; aynı okulun Mimarlık Tarihi ve Şehircilik Kürsüsü’nde asistanlığa başladı. Bu sırada Maarif Vekâleti’nin açtığı imtihanı kazanarak Almanya’ya gönderildi. 1939’da II. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla Fransa’ya geçti ve Paris Notre Dame Kilisesi’nin restorasyonunda çalıştı. Fransa’da geçirdiği kısa staj döneminin ardından yurda dönüp Maarif Vekâleti’ne bağlı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nde göreve başladı. Bir mimar olarak yeni binalar yapma yerine eski eserlerin restorasyonu ile uğraştı. Bir yandan Güzel Sanatlar Akademisi’nde mimarlık tarihi dersleri verirken bir yandan da İstanbul Arkeoloji Müzeleri’nde mimarlık görevi yapıyor, kazı ve yüzey araştırmalarına katılıyordu. Bunun yanı sıra İstanbul Eski Eserleri Koruma Encümeni’nin mimarlıkla ilgili çalışmalarını yürütüyordu. 1946 yılında Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nde Anıtlar Şubesi müdürlüğüne tayin edildi. 1949’da kendi çabasıyla kurulan Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu üyeliğine getirildi. 1953’te Vakıflar Genel Müdürlüğü Âbide ve Yapı İşleri Dairesi’ne uzman danışman olarak kadroya geçti. Burada vakıf yapılarının restorasyonuyla ilgilendi; Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Sanat Tarihi Kürsüsü’nde öğretim görevlisi sıfatıyla Türk sanatı dersleri verdi.

Vakıflar Genel Müdürlüğü’ndeki görevi sırasında yurdun büyük bir bölümündeki yapılarla ilgilenme fırsatı bulan Ülgen çalışmalarını özellikle yurt içindeki İslâmî eserlerin tesbiti ve onarımına hasretti, ayrıca yurt dışında bazı Türk eserleriyle ilgilendi. Trablusgarp’taki Turgut Reis Türbesi ve Kudüs’te Kubbetü’s-sahre’nin restorasyonlarına katkı sağladı. Konya Alâeddin Camii, Siirt Ulucamii, Aksaray Sultan Hanı, Nevşehir Hacı Bektâş-ı Velî Külliyesi, Divriği Ulucamii ve Dârüşşifâsı, Kayseri Huand Hatun Külliyesi, Bursa Yeşiltürbe’nin restorasyonu gerçekleştirdiği pek çok restorasyon çalışmasından birkaçıdır. Bunların içinde Süleymaniye Külliyesi’nin restorasyonu Ülgen’in meslekî hayatında farklı bir yere sahiptir. Ancak bu restorasyon zaman zaman haksız saldırı ve eleştirilere uğradı; hatta Millî Birlik Komitesi tarafından hakkında kovuşturma açıldı. Uygulama sırasında kullandığı yöntemlerle ilgili gazetelerde çıkan eleştiriler, polemik haberleri ve hücumlar onu fazlasıyla yordu. Buna yoğun çalışması sebebiyle beden yorgunluğu da eklenince kalp krizi geçirdi. Bu kritik dönemde evinde dinlenirken evinin üstünde iki uçağın çarpışması ve bunlardan birinin evine çok yakın bir alışveriş merkezine düşmesi yüzünden durumu tekrar kötüleşti. Kazanın yol açtığı gürültü ve şok etkisi sebebiyle 8 Şubat 1963’te öldü. Ölümü üzerine pek çok yazı yazılmıştır, ancak bunlardan en etkileyici olanı Semavi Eyice’nin yazısında yer verdiği şu cümledir: “Meriç boylarından Karaköse’ye kadar memleketimizin her tarafına serpilmiş yüzlerce, binlerce Türk-İslâm mâbedini ve âbidesini de boynu bükük bıraktı gitti.”

Eserleri. Restorasyon faaliyetleri yanında bilimsel çalışmalar da yapan Ali Saim Ülgen kitaplarını ve çeşitli konulardaki makalelerini fotoğraflar ve rölöveler eşliğinde yayımlamıştır. Daha lisede genç bir öğrenci iken ilk kitabını hazırlamış, İstanbul ve Eski Eserleri başlığını taşıyan 200 sayfalık çalışması 1933 yılında basılmıştır. Bu kitap fazla bilimsel değer taşımasa da içinde önemli küçük notlara rastlanması açısından dikkate değerdir. Tarihî eserlerin korunması ve onarımıyla ilgili prensipleri ortaya koyan çalışmasının ilk cildi Anıtların Korunması ve Onarılması adını taşır. 1943’te Ankara’da basılan kitapta anıtın ne olduğu, hangi amaçla korunması gerektiği, Türkiye ve Avrupa’daki korunma hukukları, günümüz şartlarıyla koruma ve onarım esasları işlenmiş, eserin son bölümünde resimli örnekler üzerinde yapılması gerekenler ve daha önce yapılan yanlış uygulamalar fotoğraflarla örneklemelerde bulunulmuş, bunların tahlil ve tenkidi yapılmıştır. Ancak kitabın diğer üç cildi müsvedde halinde kalmıştır.

Atatürk’ün isteği üzerine planlanan ve iki cilt olarak basılması tasarlanan Mimar Sinan monografisinde kullanılacak plan ve rölöveleri toplamayı başarmış, bu proje o gün için gerçekleşmemişse de son derece değerli olan bu doküman daha sonra Türk Tarih Kurumu tarafından iki albüm halinde basılmıştır (Ali Saim Ülgen, Mimar Sinan Yapıları, haz. Filiz Yenişehirlioğlu – Emre Madran, Ankara 1989). Bu çalışmada yer alan bazı yapıların günümüzde ortadan kalkmış olması sebebiyle rölövelerin ve restitüsyonların büyük önemi vardır. Beşiktaş Sinan Paşa Hamamı, Fındıklı Molla Çelebi Hamamı, Sapanca Rüstem Paşa Kervansarayı ve İmareti, Lüleburgaz Sokullu Mehmed Paşa Kervansarayı, İzmit Pertev Mehmed Paşa İmareti, Hanı ve Kervansarayı, İstanbul Ebülfazl Mehmed Efendi Camii, Kapı Ağası Câfer Ağa Medresesi, Fındıklı Kaptan Arap Ahmed Türbesi, Haseki Hürrem Sultan Hamamı (Yahudiler Hamamı) bu yapılardan bazılarıdır.

Ali Saim Ülgen’in Halim Baki Kunter ile birlikte hazırladıkları bir makalede (“Fatih Camii”, VD, I [1938], s. 91- 101) K. Wulzinger’in iddiasının aksine, Fâtih Camii’nin On İki Havâri Kilisesi’nin temelleri üzerine inşa edilmediği ispatlanmaktadır. Bu makale Fatih’teki bir sarnıcın rölövesi ve kısa bir notun eklenmesiyle kitap haline getirilmiştir (Fatih Camii ve Bizans Sarnıcı, İstanbul 1939). Bir başka eseri aynı yılın içinde Türkçe ve İngilizce olarak yayımlanmıştır (Fatih Devrinde İstanbul, 1453-1481: Haritası, İzahatı-İndeksler, Ankara 1939; Constantinople during the Era of Mohammed the Conqueror, 1453-1481: Maps, Explanations-Indices). Kitap, Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından 1938’de neşredilen Fâtih Mehmed II Vakfiyeleri adlı eserin tamamlanması amacıyla düşünülmüştür. Bunların dışında Ülgen’in çeşitli dergilerde yayımlanmış çok sayıda bilimsel makalesi bulunmaktadır (Eyice, TK, I/6 [1983], s. 26-28; Ülgen, s. XIII- XIV).

BİBLİYOGRAFYA

Rıfkı Melûl Meriç, “Kaybettiklerimiz: Ali Saim Ülgen”, Türk San‘atı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, İstanbul 1963, I, 787-788.

Erdem Yücel, “Mimar Kemalettin ve Mimar Vedat Beylerin Üslûbunu Sürdüren Restoratör Mimarlar”, Birinci Millî Türkoloji Kongresi: 6-9 Şubat 1978, Tebliğler, İstanbul 1980, s. 478-480.

a.mlf., “Cumhuriyet’ten Günümüze Restoratör Mimarlar”, 60. Yaşına Sinan Genim’e Armağan, Makaleler, İstanbul 2005, s. 736-737.

a.mlf., “XX. Yüzyılda Klasik Türk Mimarisi Üzerine Eğilmiş Türk Mimarları: Ali Saim Ülgen (1914-1963)”, Bizim Anadolu Gazetesi, İstanbul 05.07.1971.

a.mlf., “Vakıflarda Onarım Çalışmaları Yürüten Mimarlar”, VD, sy. 27 (1998), s. 234.

a.mlf., “Restoratör Mimarlardan Y. Mimar Ali Saim Ülgen”, Yapı, sy. 270, İstanbul 2004, s. 55-58.

Üstün Alsaç, Türkiye’de Restorasyon, İstanbul 1992, s. 98-99.

Ebru Karakaya, Türk Mimarlığı’nda Sanayi-i Nefise Mektebi / Güzel Sanatlar Akademisi’nin Yeri ve Restorasyon Alanına Katkıları (1883-1960), (yüksek lisans tezi, 2006), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 144-152.

Hasan Rıza Ergezen, “Kaybettiğimiz Değerler: Y. Mimar Ali Saim Ülgen”, Arkitekt, sy. 311, İstanbul 1963, s. 87-88.

Semavi Eyice, “Ali Saim Ülgen (1913-1963)”, TK, I/6 (1983), s. 24-28.

a.mlf., “Ülgen, Ali Saim”, DBİst.A, VII, 335-336.

M. Kazmaoğlu, “Ülgen, Ali Saim”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, İstanbul 1997, III, 1855.