Üsküdar’ın suyunu temin eden en az on sekiz bağımsız vakıf isâle ile bu isâlelerin beslediği çeşmelerin, şadırvanların, camilerin dışında birçok vakıf çeşmesi vardır. Vakıf defterinde Üsküdar sınırları içerisindeki (Çamlıca, Kuzguncuk, Dudullu vb. yerler hariç) çeşme, cami, dergâh, kilise gibi su dağıtılan yerlerin sayısı 144’tür. 1924’te Üsküdar’daki bütün vakıf mallarının tesbit edildiği belgede Ümraniye, Bulgurlu ve Çamlıca dışında yine aynı sayı bulunmuştur. Üsküdar’da Roma ve Bizans devirlerine ait günümüze ulaşan birkaç ayazmadan başka herhangi bir su tesisine rastlanmamıştır. Osmanlılar’dan önce önemsiz bir yerleşme yeri olan Üsküdar’ın su ihtiyacı tepeler içerisinde açılan galerilerden temin ediliyordu. Bütün su tesisleri Osmanlılar devrinde yapılan Üsküdar’da suyunu tepeler içerisine açılan galerilerden sağlayan çeşmelerden başka on sekiz büyük isâle tarafından beslenen çok sayıda cami, imaret ve sebil çeşmesi inşa edilmiştir. Büyük isâle hatları kronolojik sıraya göre şunlardır:
1. Mihrimah Su Yolu. Mihrimah Sultan’ın Üsküdar’da yaptırdığı iki isâle hattı vardır. Birincisi Bağlarbaşı caddesi civarındaki menbaların suyunu toplayarak Bülbülderesi, Şeyh Camii yoluyla Mihrimah Mektebi altında bugün şarküteri durumuna getirilen çeşmede son bulur. Bu isâle hattının debisi hakkında bilgi edinilememiştir. İkincisine ait isâle hattının uzunluğunun 1930 yılında 1700 m. olduğu tesbit edilmiştir. 954’te (1547) yapılan bu isâle hattının başlangıcı Çiftebakkallar’da ve Kuzguncuk deresi üzerindedir; Kuzguncuk Beykoz caddesini takiben Mihrimah Camii’ne (İskele Camii), medresesine ve çeşmesine su verir. 1930’daki tesbite göre debisi 1,5 lüle (78 m3/gün), vakıf defterindeki tahsise göre ise 2,5 lüledir (130 m3/gün).
2. Solak Sinan Su Yolu. Çamlıca’nın batı eteklerindeki menbalardan gelen bu su yolunun isâle hattı 2200 m. olup Solak Sinan Camii ve Çeşmesi’ne su verir. 954’te (1547) inşa edilen tesisin debisi 1,5 lüle (78 m3/gün), vakıf defterindeki tahsise göre ise 7 masuradır (45,5 m3/gün). Solak Sinan Çeşmesi sonradan Hacı Halil Ağa tarafından ihya edilmiştir.
3. Atik Vâlide Su Yolu. II. Selim’in hanımı ve III. Murad’ın annesi olan Nurbânû Sultan’ın yaptırdığı bu tesis Üsküdar’ın en büyük su tesisidir. 990 (1582) yılında inşa edilmiştir; 15.300 m. uzunluğundaki isâle hattı Çamlıca eteklerinden gelir. Debisi 13 lüledir (676 m3/gün). Atik Vâlide Camii’ne ve külliyesine, hayratı ile çeşmelerine su verir.
4. Aziz Mahmud Hüdâyî Su Yolu. Bu su yolunun isâle hattı da Çamlıca eteklerinden gelir. 1930’da isâle hattının uzunluğu 3 km. debisi 1 lüle idi (52 m3/gün). Vakıf defterindeki tahsise göre ise 6 lüle 3 masuradır (331,5 m3/gün).
5. Çinili (Mahpeyker) Su Yolu. Yine Çamlıca eteklerinden gelen bu su yolunu I. Ahmed’in hanımı Mahpeyker Kösem Sultan 1050 (1640) yılında yaptırmıştır. İsâle hattı 9900 m., debisi 3 lüledir (156 m3/gün); vakıf defterindeki tahsise göre ise 6 lüledir (312 m3/gün). Çinili Camii’ne, hamamına ve çeşmelere su verir.
6. Arslan Ağa Su Yolu. Hatice Turhan Vâlide Sultan’ın kethüdâsı Arslan Ağa bu su yolunu 1056 (1646) yılında yaptırmış ve oğlu ikmal etmiştir. 1930’da 850 m. uzunluğunda, harita üzerinde ölçüldüğünde 1640 m. olan isâle hattı ile 3 lüle (156 m3/gün) suyu tesbit edilmiştir. Arslan Ağa ile hanımı Ayşe ve kızı Ümmühan’ın yaptırdığı çeşmelerle Şeyh Camii’ne su verir.
7. Selâmi Ali Efendi Su Yolu. 1088’de (1677) inşa edilmiş olup Çamlıca’nın güneybatısındaki menbalardan gelir. 1930’da 700 m. uzunluğunda isâle hattı tesbit edilmiştir. Debisi 1 lüledir (52 m3/gün).
8. Yâkub Ağa Su Yolu. Kapı ağası veya saray ağası Yâkub Ağa’nın Divitçiler Camii bitişiğinde bir çeşmesi vardır. İsâle hattının başı Libade, uzunluğu 12.000 metredir. Vakıf defterine göre çeşmeye 1 masura (6,5 m3/gün) su tahsis edilmiştir. Bu kadar az bir debi için 12.000 m. uzunluğunda bir isâle hattı yapılmayacağı âşikârdır. Bu sebeple tesisin debisinin çok daha fazla olduğunu ve birçok çeşmeye su verdiğini kabul etmek gerekir. İsâlenin başladığı yerdeki kitâbe vaktiyle yanındaki bir evin bahçesindeydi.
9. Çınar (Hacı Halil Ağa) Su Yolu. Matbah Emini Hacı Halil Ağa’nın biri Solak Sinan Çeşmesi’nin ihyası olmak üzere toplam dört çeşmesi vardır. İsâle hattı yine Çamlıca eteklerinden Küçükçamlıca caddesindeki bir menbadan çıkar. Debisiyle isâle hattı uzunluğu bilinmemektedir. Toygar Hamza, Murad Reis ve Durbalı Mescid mahallelerindeki dört çeşmeye su verir.
10. Yeni Vâlide / Cedit Vâlide Camii (Gülnûş Vâlide) Su Yolu. İsâle hattı 2000 m., isâle hattı dağıtım kolları ile beraber 3500 m., debisi 1930’daki tesbitlere göre 2 lüledir (104 m3/gün). Halbuki vakıf defterinde Yeni Vâlide Camii, şadırvanı ve çeşmelere tahsis edilen miktar 8 lüle 6 masuradır (455 m3/gün). Menbaı Validebağı’ndaki kasrın karşısından çıkar. Yeni Vâlide Camii duvarındaki çeşme devrinin en güzel örneklerinden biriydi.
11. Tophanelioğlu Su Yolu. Tophanelioğlu Mustafa Efendi tarafından yaptırılan bu su yolu Çengelköy üzerinde Hasip Paşa Çiftliği’ndeki menbadan çıkarak 3900 m. uzunluğunda bir isâle hattı ile gelir ve dört çeşmeye su verir. Bugün Millet Parkı’na kaldırılmış olan 1140 (1727) tarihli çeşmenin suyu halen akmaktadır. Tesisin 1930’daki debisi 3 masura (9,5 m3/gün), vakıf defterindeki tahsise göre ise 6 lüledir (312 m3/gün).
12. İbrâhim Paşa Su Yolu. III. Ahmed’in sadrazamı Nevşehirli Damad İbrâhim Paşa’nın su yolunun yapımına 1718 yılında başlandığı ve 1728’de son şeklini aldığı anlaşılmaktadır. Üsküdar’da Atik Vâlide su yolundan sonra debisi en fazla olan su yolu olup Merdivenköy civarındaki Karaman Çiftliği ile Sazlıdere’deki kaynaklardan alınmıştır. Damad İbrâhim Paşa su yolu hakkında çizilen 1166 (1753) tarihli, halen Türk-İslâm Eserleri Müzesi’ndeki (nr. 3336) su yolu haritası sayesinde tesis hakkında ayrıntılı bilgi edinilebilmektedir. Bugün mevcut olan çeşmeleri ve maksemiyle de en gösterişli su tesisidir. İbrâhim Paşa su yolunun en büyük çeşmeleri İskele Meydanı’ndaki III. Ahmed Çeşmesi, Başkadın Çeşmesi, Doğancılar’daki çeşme ile kendisi ve oğlu adına yaptırılan çeşmelerdir. İbrâhim Paşa isâle hattını önce, sahilde inşa ettirdiği Şerefâbâd (Şemsi Paşa) Kasrı’na su temin etmek amacıyla yaptırmış, daha sonra şehirde yirmi dokuz çeşmeye de su vermiştir. İbrâhim Paşa su yolu üzerindeki yirmi dokuz çeşmeden Tevkiî Ali Paşa ile Hacı Beşir Ağa dışındaki yirmi yedi çeşme ya kendisinin veya III. Ahmed ile akrabalığı bulunan kişilerindir. III. Ahmed Çeşmesi, İstanbul’un en güzel beş meydan çeşmesinden biridir. Çeşmenin üç cephesinde Nedîm, Rahmî ve Şâkir’in tarih manzumeleri yer alır. Cephedeki tarih beyti ise III. Ahmed ile İbrâhim Paşa tarafından müştereken yazılmıştır. İbrâhim Paşa su yolunun isâle hattı 14.600 m., debisi 6 lüle (312 m3/gün), vakıf defterine göre ise 8 lüle 5 masuradır (448,5 m3/gün).
13. Ayazma (III. Mustafa) Su Yolu. Bu su yolunun inşa tarihi yine III. Mustafa tarafından yaptırılan Ayazma Camii’nin inşa tarihiyle aynı olduğu (1174/1761) kabul edilebilir. İsâle hattının başı Çamlıca eteklerindedir. Hattın uzunluğu 2900 m., debisi 1930’da 1 lüle (52 m3/gün), vakıf defterindeki tahsislere göre ise 4 lüle 3 masuradır (227,5 m3/gün).
14. Selimiye Su Yolu. Esas itibariyle Selimiye Kışlası ve civarının suyunu sağlamak için III. Selim tarafından yaptırılmıştır. İsâle hattının uzunluğu 5000 m., debisi 2 lüledir (104 m3/gün). Vakıf defterinde Selimiye suyundan beslenen çeşmelere tahsis edilen debi 11 lüle 4 hilâldir (614,25 m3/gün). Çiçekçi’deki meydan çeşmesi bu tesisin günümüzde en önemli çeşmesidir.
15. Mihrişah Su Yolu. III. Selim’in annesi Mihrişah Sultan tarafından yaptırılmıştır. Mihrişah Sultan, İstanbul’un Avrupa yakasında da Bahçeköy’deki Vâlide Bendi ile birçok çeşme ve sebil inşa ettirmiştir. Mihrişah su yolu Selimiye su yolu ile aynı bölgeyi besler. İsâle hattının uzunluğu 3800 m., 2000 m. şebeke ile beraber 5800 metredir. Bu tesisin halen mevcut, Mihrişah Sultan’ın küçük yaşta vefat eden kızı Fatma Sultan için yaptırdığı Nuhkuyusu bitişiğindeki meydan çeşmesi en önemli parçasıdır. 1930’daki debisi 3 masura (19,5 m3/gün), eski debisi 4 lüledir (208 m3/gün).
16. Altunizade Su Yolu. Altunîzâde İsmâil Zühdü Paşa tarafından yaptırılan cami ve çeşmelere akıtılmıştır. Bu su yolu da Çamlıca eteklerinden çıkar. İsâle hattının uzunluğu 1600 m., 1930’da debisi 1 lüledir (52 m3/gün). Vakıf defterinde ise cami-çeşme 7 masura olarak verilmiştir.
17. Paşalimanı Su Yolu. 1291 (1874) yılında yaptırılan bu su yoluna Cevrî Kalfa ve Hüseyin Avni Paşa su yolu diye de bilinir. İsâle hattının uzunluğu 1900 m., debisi bir lüledir (52 m3/gün). Vakıf defterinde Hüseyin Avni Paşa adına kayıtlı çeşme yoktur. Cevrî Kalfa adına kayıtlı çeşmeye 2 lüle (104 m3/gün) su tahsis edilmiştir. Üsküdar’da büyük isâle hatlarının dışında bir veya iki çeşmeyi besleyen on yedi küçük isâle hattı şunlardır: Kemankeş Çeşmesi, Maktul Selim Ağa, Tâlib Efendi, Halil Paşa, Defterdar Tâhir Efendi, Beylik Çeşmesi, Halil Ağa Çeşmesi, Ayşe Hatun Çeşmesi, Saraçlar Çeşmesi, Korucular Çeşmesi, Demirci Çeşmesi, Meleksima Çeşmesi, Ahmed Efendi Çeşmesi, Kısıklı Çeşmesi, Büyük Çamlıca, Benlizâde Raşit Efendi ve Çınar Çeşmesi. Üsküdar’daki bütün isâle hatları harap olmuştur, çok sayıda çeşme ise suyu akmaz durumda olup onarıma muhtaçtır.
BİBLİYOGRAFYA
Nazım, İstanbul Vilâyeti Şehremânetine Evkaftan Devrolunan Sular, İstanbul 1341, s. 57.
Tanışık, İstanbul Çeşmeleri, II, 253-480.
Naci Yüngül, Üsküdar Üçüncü Ahmet Çeşmesi, İstanbul 1955.
Kâzım Çeçen, İstanbul’da Osmanlı Devrindeki Su Tesisleri, İstanbul 1984, s. 156-180.
a.mlf., İstanbul’un Vakıf Sularından Üsküdar Suları, İstanbul 1991.
Semra Ögel, “Üsküdar İbrahim Paşa Su Yolu Haritasında Köşk ve Dış Sofa Resimleri” (haz. M. Baha Tanman – Uşun Tükel), Arkeoloji ve Sanat Tarih Araştırmaları, Yıldız Demiriz’e Armağan, İstanbul 2001, s. 107-113.
Davut Hut, “Üsküdar’ın Tarihî Menba Suları: Çamlıca Suları Örneği”, Uluslararası Üsküdar Sempozyumu V: 1-5 Kasım 2007: Bildiriler (ed. Coşkun Yılmaz), İstanbul 2007, I, 269-286.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 42. cildinde, 374-376 numaralı sayfalarda yer almıştır.