YA‘KŪB el-HADRAMÎ

117 (735) yılında muhtemelen Basra’da doğdu. Dedesinin dedesi Ebû İshak el-Hadramî, Hadramîler’in mevlâsı olduğundan Hadramî nisbesiyle anılmış, ayrıca Nahvî ve Basrî nisbeleri ve Ebû Yûsuf künyesiyle de zikredilmiştir. Kaynaklarda babası ile dedesinin Kur’an ve nahiv konusunda dönemin âlimleri arasında yer aldığı belirtilmektedir, özellikle babasının dedesi Abdullah b. Ebû İshak bu alanlarda önde gelen âlimlerdendi. Kaynaklarda Ya‘kūb’un yetişme dönemiyle ilgili bilgiye rastlanmasa da onun aile ortamından faydalandığında şüphe yoktur.

Ya‘kūb el-Hadramî kendini kıraat, nahiv ve fıkıh alanında yetiştirmekle birlikte onun asıl şöhreti kıraat ilmindeki üstünlüğünden gelir. Kırâat-i seb‘a imamlarından Ebû Amr b. Alâ’nın bizzat kendisinden kıraat öğrendiği ileri sürülmüş, ancak bunun doğru olmadığı da söylenmiştir. Yine kırâat-i seb‘a imamlarından Ali b. Hamza el-Kisâî ve Hamza b. Habîb ez-Zeyyât’ın okuyuşlarını ve muhtemelen çeşitli alanlardaki rivayetlerini de dinleyip onlardan faydalandı. En çok yararlandığı hocasının, bir buçuk yıl gibi bir süre kendisine talebelik ettiği Ebü’l-Münzir Sellâm b. Süleyman et-Tavîl olduğu anlaşılmaktadır. Daha kısa sürelerle Ebü’l-Eşheb Ca‘fer b. Hayyân el-Utâridî, Mehdî b. Meymûn el-Moğolî, Şihâb b. Şürnüfe, Abdurrahman b. Muhaysın gibi hocalardan da Kur’an dersleri aldı. Dedesi Zeyd’den, ayrıca Esved b. Şeybân, Süheyl b. Mihrân, Süleyman b. Muâz ed-Dabbî, Zâide b. Kudâme’den ve başkalarından rivayette bulundu. Buna göre Ya‘kūb el-Hadramî’nin kıraati Hz. Peygamber’e dört ayrı isnadla ulaşmaktadır. 1. Ebü’l-Eşheb el-Utâridî – Ebû Recâ el-Utâridî – Ebû Mûsâ el-Eş‘arî – Hz. Peygamber. 2. Mehdî b. Meymûn – Şuayb b. Habhâb – Ebü’l-Âliye er-Riyâhî – Übey b. Kâ‘b – Hz. Peygamber (Zehebî, Maʿrifetü’l-ḳurrâʾ, I, 330). 3. Şihâb b. Şürnüfe – Mesleme b. Muhârib el-Muhâribî – Ebü’l-Esved ed-Düelî – Ali b. Ebû Tâlib – Hz. Peygamber (İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, II, 386-387). 4. Sellâm b. Süleyman – Ebü’n-Necûd Âsım b. Behdele – Ebû Abdurrahman es-Sülemî – Ali b. Ebû Tâlib – Hz. Peygamber (İbn Hallikân, V, 433).

Basra kıraati yanında Mekke, Medine, Irak ve Şam kıraatlerinde de iyi yetişmiş olan Ya‘kūb’un bu kıraatlerle ilgili bilgisinden faydalanıldı (İbnü’l-Kıftî, IV, 51). Ravh b. Abdülmü’min, Ruveys, Velîd b. Hassân et-Tevvezî, Ebû Hâtim es-Sicistânî, Ebû Ömer ed-Dûrî ondan kıraat tahsil etti. Özellikle Ravh ve Ruveys, Ya‘kūb’un kıraati konusunda öne çıktı ve kırâat-i aşereye dair kitaplarda onun kıraati için tercih edilen isimler oldu. Ebû Hafs el-Fellâs, İshak b. İbrâhim b. Şâzân, Muhammed b. Yûnus el-Küdeymî de Ya‘kūb’dan rivayette bulundu. Ebû Amr b. Alâ’dan sonra Basra’da kıraat imamı olan ve Basra Camii’nde uzun yıllar imamlık yapan Ya‘kūb el-Hadramî, Zilhicce 205’te (Mayıs 821) babası ve dedesi gibi seksen sekiz yaşında (İbn Hallikân, V, 434) ve muhtemelen Basra’da vefat etti.

Ahmed b. Hanbel ve Ebû Hâtim er-Râzî, Ya‘kūb’u sadûk olarak değerlendirmiş, İbn Hibbân ona es̱-S̱iḳāt’ında yer vermiştir. Ancak İbn Sa‘d, Ya‘kūb’un küçük yaşta karşılaştığı bazı kimselerden hadis rivayet ettiğini belirterek bu tür rivayetlerine güvenilemeyeceğini söylemiştir. Ebû Hâtim, Ya‘kūb’un Kur’an’daki kıraat ihtilâflarını, onların illetlerini ve nahivle ilgili farklı görüşleri iyi bildiğini söyler. Ebü’l-Hasan Ali b. Ca‘fer es-Saîdî, kendi döneminde Kur’an’ı en güzel şekilde Ya‘kūb’un okuduğunu belirtmiş, Ebü’l-Kāsım el-Hüzelî de Arap dilindeki üstünlüğüne dikkat çekmiş, Kur’an ve kıraat ihtilâfları hakkındaki bilgisine, ayrıca takvâsına ve zâhid kişiliğine işaret etmiştir.

İbn Mücâhid’in (ö. 324/936), Kitâbü’s-Sebʿa’sında sahih kabul edilen yedi imamın kıraatlerini bir araya getirip bunların dışındakilerle ilgili, günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmeyen Kitâbü’ş-Şevâẕ adlı başka bir eser yazdıktan sonra İbnü’n-Nedîm, muhtemelen söz konusu yedi kıraat dışındaki bütün okuyuşların şâz kabul edilmesi sonucu düzenlediği listede Ya‘kūb’un ismine de yer vermiştir. Ancak Mekkî b. Ebû Tâlib, Ya‘kūb’un kıraatinde şâz unsurların bulunması bir yana aslında onun yedinci imam olarak Ali b. Hamza el-Kisâî yerine kurrâ-i seb‘a arasında yer aldığını kaydetmiştir. Ya‘kūb’un kıraati hususunda İbnü’n-Nedîm’in yaptığı değerlendirmeye benzer bir görüş IX. (XV.) yüzyılda gündeme gelmiş, İbnü’l-Cezerî buna tepki göstererek böyle bir değerlendirmenin ilk defa bu dönemde ortaya çıktığını söylemiş ve Ya‘kūb’un kıraatini şâz saymanın büyük hata olduğunu belirtmiştir (Ġāyetü’n-Nihâye, II, 388). Ayrıca kırâat-i seb‘a imamları arasında Hamza b. Habîb ez-Zeyyât yerine Ya‘kūb el-Hadramî’yi tercih edenlerin bulunduğuna dikkat çekmiştir (en-Neşr, I, 39). Mekkî’nin ve İbnü’l-Cezerî’nin açıklamalarından anlaşıldığı üzere İbn Mücâhid’in yedi imamı belirlerken aralarına Kisâî ve Hamza’yı da alması eleştiri konusu yapılmış, bunların yerine Ya‘kūb’un tercih edilmesi gerektiği söylenmiştir. İbn Mücâhid, Ya‘kūb el-Hadramî’yi yedili sistem dışında bırakmışsa da hemen ardından İbnü’l-Münâdî onun seçtiği yedi isme sekizinci imam olarak Ya‘kūb’u ilâve ederek el-Îcâz ve’l-iḳtiṣâr fi’l-ḳırâʾâti’s̱-s̱emân adlı kitabını yazmıştır. Daha sonra Ebü’l-Hasan İbn Galbûn et-Teẕkire fi’l-ḳırâʾâti’s̱-s̱emân, Ebü’l-Hasan Ali b. Ca‘fer es-Saîdî el-Ḳırâʾâtü’s̱-s̱emân ve Ebû Ma‘şer et-Taberî et-Telḫîṣ fi’l-ḳırâʾât’i’s̱-s̱emân adlı eserleriyle onu takip etmiştir (İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 339, 529; II, 387). Aynı dönemde İbn Mihrân en-Nîsâbûrî’nin el-Ġāye fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr’ında ve ardından kırâat-i aşereye dair telif edilen bütün eserlerde Ya‘kūb onlu sistem içindeki yerini korumuştur.

Ya‘kūb’un kıraatinin bazı özellikleri şöylece sıralanabilir: 1. Lâm-ı nâfiyeden sonra gelen ”خوفٌ“ kelimesinin sonunu Kur’ân-ı Kerîm’de geçtiği her yerde fetha ile okur: ”فلا خوفَ، ولا خوفَ“ gibi. 2. ”هو“ ve ”هي“ zamirleriyle cem‘-i müennes zamirlerini veya yâ-i müşeddedeli bazı kelimeleri vakıf durumunda ilhâk-ı hâ ile okur: ”هُوَ: هُوَهْ، هِيَ: هِيَهْ، عَلَيْهِنَّ: عَلَيْهِنَّهْ، عَلَيَّ: عَلَيَّهْ“. 3. Ruveys’in rivayetinde ”الصراط، يصدفون، قيل، جيىء، سيىء“ gibi kelimeleri işmâm ile okur. 4. Her ikisi de kesreli veya fethalı olan hemzelerin yan yana bulunması durumunda ikinci hemzeyi teshîl ile okur: ”أأنذرتهم: أهنذرتهم، هؤلاء إن كنتم: هؤلاء هنكنتم“ gibi.

Ya‘kūb’un el-Câmiʿi kıraat ihtilâflarının ele alındığı bir eser olup Ebû Ca‘fer en-Nehhâs el-Ḳaṭʿ ve’l-iʾtinâf’ında ondan alıntılar yapmıştır (bk. bibl.). Bir diğer eseri Vaḳfü’t-temâm’dır (İbnü’n-Nedîm, s. 175; Yâkūt, XX, 53). Başka eserleri de bulunduğu kaydedilen Ya‘kūb’un kitaplarının günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir. Onun kıraati Basra ve civarında bir müddet okunmuşsa da zamanla yerini Âsım b. Behdele’nin Hafs rivayeti almış, ancak onlu sistem içinde gerek kıraat ilmine dair eserlerde gerekse bu ilmin tedrisinde günümüze kadar yerini korumuştur. Bu kıraat üzerine ilk dönemlerden itibaren eserler yazılmış olup Ebü’l-Alâ el-Hemedânî’nin Şerḥu ma’ḫtelefe fîhi aṣḥâbü Ebî Muḥammed Yaʿḳūb b. İsḥâḳ el-Ḥaḍramî’si bunlardan biridir (Konya Yûsuf Ağa Ktp., nr. 4820/2, vr. 241-404). Ayrıca çoğu Müfredetü Yaʿḳūb ve Ḳırâʾatü Yaʿḳūb adlarını taşıyan çalışmalar içinde basılanlara örnek olarak Ebü’l-Hasan Şüreyh b. Muhammed b. Şüreyh er-Ruaynî’nin el-Cemʿ ve’t-tevcîh limâ inferede bi-ḳırâʾetihî Yaʿḳūb b. İsḥâḳ el-Ḥaḍramî el-Baṣrî adlı risâlesiyle (bk. bibl.) Mahmûd Halîl el-Husarî’nin Nûrü’l-ḳulûb fî ḳırâʾeti’l-İmâm Yaʿḳūb adlı kitabı (Kahire 1970) ve Semîr Şerîf’in “Taḥlîlü’z-zevâhirü’ṣ-ṣavtiyye fî ḳırâʾeti Yaʿḳūb el-Ḥaḍramî” başlıklı makalesi (Mecelletü Mecmaʿi’l-luġati’l-ʿArabiyye el-Ürdünî, Amman 1414-1415/1994, XVIII, sy. 47, s. 65-85) zikredilebilir (diğer eserler için bk. Ebü’l-Hasan er-Ruaynî [bk. bibl.]; Bâzmûl, I, 268-269; el-Fihrisü’ş-şâmil [bk. bibl.]; Köprülü Ktp., nr. 31 [vr. 95-106]). Halîl Abdül‘âl Halîl, Ḳırâʾetü Yaʿḳūb b. İsḥâḳ el-Ḥaḍramî ve es̱eruhâ fi’d-dirâsâti’ṣ-ṣavtiyye ve’ṣ-ṣarfiyye ve’n-naḥviyye adıyla bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır (1990, Câmiatü’l-Kāhire).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Sa‘d, eṭ-Ṭabaḳāt, IX, 305.

Nehhâs, Kitâbü’l-Ḳaṭʿ ve’l-iʾtinâf (nşr. Ahmed Hattâb Ömer), Bağdad 1398/1978, s. 75, 99, 419.

Ebü’t-Tayyib el-Lugavî, Merâtibü’n-naḥviyyîn (nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim), Kahire 1375/1955, s. 12-13.

İbn Hibbân, es̱-S̱iḳāt, IX, 283.

İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Şüveymî), s. 150-151, 175.

Mekkî b. Ebû Tâlib, el-İbâne ʿan meʿâni’l-ḳırâʾât (nşr. Abdülfettâh İsmâil Şelebî), Kahire 1379/1960, s. 7-8.

Ebü’l-Hasan er-Ruaynî, el-Cemʿ ve’t-tevcîh limâ inferede bi-ḳırâʾetihî Yaʿḳūb b. İsḥâḳ el-Ḥaḍramî el-Baṣrî (nşr. Gānim Kaddûrî el-Hamed), Amman 1420/2000, neşredenin girişi, s. 7-12.

Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, XX, 52-53.

İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, IV, 51.

İbn Hallikân, Vefeyât, V, 433-435.

Zehebî, Maʿrifetü’l-ḳurrâʾ (Altıkulaç), I, 328-332.

a.mlf., Târîḫu’l-İslâm: sene 201-210, s. 460-462.

İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 339, 529; II, 386-389.

a.mlf., en-Neşr, I, 39; II, 211.

İbn Hacer, Tehẕîbü’t-Tehẕîb, XI, 382.

el-Fihrisü’ş-şâmil: ʿUlûmü’l-Ḳurʾân, maḫṭûṭâtü’l-ḳırâʾât (nşr. el-Mecmau’l-melekî), Amman 1994, s. 15, 66, 127-128, 188, 210.

Muhammed b. Ömer b. Sâlim Bâzmûl, el-Ḳırâʾât ve es̱eruhâ fi’t-tefsîr ve’l-aḥkâm, Riyad 1417/1996, I, 268-269.