ZEKÎ MUHAMMED HASAN

Hartum’da doğdu. İlk ve orta öğrenimini Kahire’de tamamladı. I. Fuâd Üniversitesi (Kahire Üniversitesi) Edebiyat Fakültesi’nden 1928’de mezun olduktan sonra eğitimini Medresetü’l-muallimîn el-ulyâ’da sürdürdü. 1930’da Maarif Bakanlığı tarafından Fransa’ya gönderildi. Önce Paris’teki Ecole des Langues Orientales’de Fars Dili Bölümü’nde okudu. 1932’de Ecole de Louvre’un Asya ve İslâm Sanatları Bölümü’ne kaydoldu. 1934’te Paris Üniversitesi’nde hazırladığı Tolunoğulları’yla ilgili tezle doktor unvanını aldı. Fransızca’nın yanı sıra Almanca ve İngilizce öğrendi. Almanya’ya gidip bir süre Berlin Müzesi İslâm Sanatları Bölümü’nde Ernst Kühnel ile birlikte çalıştı. 1935’te Mısır’a döndü ve Dârü’l-âsâri’l-Arabiyye’de Gaston Wiet’in yanında asistan oldu. 1939’da I. Fuâd Üniversitesi’nde İslâm sanatı ve İslâm tarihi dersleri vermeye başladı, 1946’da profesörlüğe yükseltildi. 1948 ve 1951 yıllarında Edebiyat Fakültesi dekanlığı yaptı. Bu arada Dârü’l-âsâri’l-Arabiyye’nin yeniden düzenlenmesi için gayret gösterdi. 1951’de bu kuruma müdür tayin edildi, ertesi yıl kurumun adını Methafü’l-fenni’l-İslâmî olarak değiştirdi. Hür Subaylar’ın (ed-Dubbâtü’l-ahrâr) askerî darbeyle iktidarı ele geçirmesinin ardından bütün görevlerinden azledilince Irak’a gitti (1953), Bağdat’ta Edebiyat ve Bilimler Fakültesi’nin Medeniyet ve Eserler Kürsüsü başkanlığını üstlendi. 31 Mart 1957’de karaciğer hastalığı sonucunda Bağdat’ta öldü ve cenazesi Kahire’ye nakledilerek orada defnedildi (el-Aʿlâm, III, 48). En verimli çağında vefat eden Zekî Muhammed Hasan üniversitelerde İslâm sanatlarının müstakil bir bilim dalı olarak okutulmasını sağlamış, öte yandan İslâmî eserlerin koruma altına alınmasında önemli katkılarda bulunmuştur. Uluslararası çok sayıda toplantıya katılmıştır. Aynı zamanda Lecnetü’l-hıfzi’l-âsâr, Cem‘iyyetü’l-âsâri’l-Kıbtiyye, Cem‘iyyetü muhibbi’l-fünûni’l-cemîle ve Cem‘iyyetü’d-dirâsâti’t-târîhiyye gibi cemiyetlerin üyesiydi.

Eserleri: Les tulunides: étude de l’Egypte musulmane à la fin du IX siècle 868-905 (Paris 1933; doktora çalışmasıdır); Fennü’l-İslâmî fî Mıṣr (Kahire 1935; Beyrut 1401/1981; Dârü’l-âsâri’l-Arabiyye’de bulunan İslâm sanatlarına dair eserlerin katalogudur); et-Taṣvîr fi’l-İslâm ʿinde’l-Fürs (Kahire 1936; Beyrut 1401/1981; Kahire 1429/2008; [Far. trc. Ebü’l-Kāsım Sehâb, Târîḫ-i Naḳḳāşî der Îrân, Tahran 1328]); Künûzü’l-Fâṭımiyyîn (Kahire 1937; Beyrut 1981; Dârü’l-âsâri’l-Arabiyye’de bulunan Fâtımî dönemine ait eserlerin katalogudur); Hunting as Practised in Arab Countries of the Middle Ages (Cairo 1937); Fi’l-Fünûni’l-İslâmiyye (Kahire 1938; Beyrut 1981); Nevâḥin mecîde mine’s̱-s̱eḳāfeti’l-İslâmiyye (Kahire 1938; el-Muḳteṭaf dergisi tarafından kurucusu Ya‘kūb Sarrûf anısına neşredilen kitabın “et-Taṣvîr ve aʿlâmü’l-muṣavvirîn fi’l-İslâm” başlıklı ilk bölümüdür); Fünûnü’l-Îrâniyye fi’l-ʿaṣri’l-İslâmî (Kahire 1939, 1946; Beyrut 1401/1981; [Far. trc. Muhammed Ali Halîlî, Ṣanâyiʿ-i Îrân baʿd ez-İslâm, Tahran 1320 hş./1941]); eṣ-Ṣîn ve fünûnü’l-İslâmiyye (Kahire 1941; Beyrut 1941, 1983); Mıṣr ve’l-ḥaḍârâtü’l-İslâmiyye (Kahire 1943); er-Raḥḥâletü’l-müslimûn fi’l-ʿuṣûri’l-vüsṭâ (Kahire 1945; Beyrut 1401/1981; [Far. trc. Abdullah Nâsırî-i Tâhirî, Cihângerdân-i Müselmân der Ḳurûn-i Vüsṭâ, Tahran 1366 hş.]); Fünûnü’l-İslâm (baskı yeri ve tarihi yok [Dârü’l-fikri’l-Arabî]); Moslem Art in the Fouad I University Museum (Cairo 1950); Aṭlasü’l-fünûn ez-zuḫrufiyye ve’t-teṣâvîr el-İslâmiyye (Kahire 1956; Beyrut 1402/1981); Medresetü’l-Baġdâd fi’t-taṣvîri’l-İslâmî (Bağdat 1972); et-Taṣvîr ve aʿlâmü’l-muṣavvirîn fi’l-İslâm (baskı yeri ve tarihi yok [Kahire]).

Zekî Muhammed Hasan, Tevfîk el-Hakîm’in Yevmiyyâtü nâʾib fi’l-eryâf (1937) isimli eserini Fransızca’ya (Gaston Wiet ile birlikte, Kahire 1938; Paris 1978), Gaston Wiet’in Dârü’l-âsâri’l-Arabiyye için hazırladığı katalogunu (Kahire 1939) ve Eduard Ritter von Zambaur’un Manuel de généalogie et de chronologie pour l’histoire de l’Islam başlıklı kitabını (Muʿcemü’l-ensâb ve’l-üserâti’l-ḥâkime fi’t-târîḫi’l-İslâmî adıyla Hasan Ahmed Mahmûd ile birlikte, Kahire 1951) Arapça’ya tercüme etmiş, Ahmed Teymur Paşa’nın et-Taṣvîr ʿinde’l-ʿArab adlı eserini ilâvelerle neşretmiştir (Kahire 1942). Müellifin ayrıca Arapça, İngilizce ve Fransızca olarak yayımlanmış İslâm sanatı tarihiyle ilgili çok sayıda makalesi bulunmaktadır (eserlerinin listesi için bk. Beşîr Fâris, bk. bibl.; Ferecullah Ahmed Yûsuf, bk. bibl.).

BİBLİYOGRAFYA

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), III, 48.

Abdülvehhâb es-Sâbûnî, ʿUyûnü’l-müʾellefât (nşr. Mahmûd Fâhûrî), Halep 1413/1992, I, 83, 363-364.

Beşîr Fâris, “Fî Ẕimmeti’llâh: Zekî Muḥammed Ḥasan 1908-1957”, al-Machriq, LII, London 1958, s. 231-235.

E. Kühnel, “In Memoriam Zaky Mohammed Hassan (1908-1957)”, KOr., III (1959), s. 95-96.

Târık Ahmed Ferec, “Methafü’l-fenni’l-İslâmî”, DİA, XXIX, 405-406.

Ferecullah Ahmed Yûsuf, “Ḥasan, Zekî Muḥammed”, Mv.AU, VI, 394-398.