MUÎN el-MİSKÎN

Hayatına dair çok az bilgi vardır. Otuz bir yıl hadis tahsil ettiği ve bu süre içinde cuma günleri Herat Camii’nde vaaz verdiği belirtilmiş, kırk yıl kadar süren vâizlik görevi yanında bir yıl kadar da Herat kadılığında bulunduğu ve bu vazifeden kendi isteğiyle ayrıldığı zikredilmiştir. İyi bir hattat olduğu bilinen Muîn 907’de (1501-1502) vefat etti ve Herat yakınlarında Hâce Abdullah-ı Herevî’nin türbesi civarında kardeşi Kadı Nizâmeddin Muhammed’in kabri yanına defnedildi. Ölüm tarihi 909 (1503) ve 911 (1505) olarak da kaydedilmiştir. Molla Miskîn diye tanınmasından dolayı aynı lakabı taşıyan Hanefî fakihi Muînüddin Muhammed b. Abdullah ile karıştırılmıştır.

Eserleri. 1. Meʿâricü’n-nübüvve* fî medârici’l-fütüvve. 866’da (1462) kaleme alınmaya başlanan ve daha sonra genişletilen bu Farsça eser 891’de (1486) tamamlanmıştır (Leknev 1292). Kitabı Celâlzâde Mustafa Çelebi Delâil-i Nübüvvet-i Muhammedî ve Şemâil-i Fütüvvet-i Ahmedî, Altıparmak Mehmed Efendi Meâricü’n-nübüvve Tercümesi (Altıparmak) adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (İstanbul 1257). 2. Ḥadâʾiḳu’l-ḥaḳāʾiḳ fî keşfi esrâri’d-deḳāʾiḳ. Bir bölümü tamamlanıp gerisinin müsvedde halinde kaldığı belirtilen Farsça bir tefsir olup Yûsuf sûresiyle ilgili bölümü, Ca‘fer Seccâdî tarafından Tefsîr-i Ḥadâʾiḳu’l-ḥaḳāʾiḳ: Ḳısmet-i Sûre-i Yûsuf adıyla yayımlanmıştır (Tahran 1346, 1364). 3. Aḥsenü’l-ḳaṣaṣ (Tefsîr-i Sûre-i Yûsuf) (Tahran 1278). Farsça olan eser yanlışlıkla Muînüddin Cüveynî’ye nisbet edilerek yayımlanmıştır. Mektebetü meclisi’n-nüvvâb’daki nüshanın da (nr. 789) Çiştî’ye izâfe edilmesi doğru değildir (Ali Şevvâh İshak, II, 104). 4. Baḥrü’d-dürer. Farsça-Arapça hacimli bir tefsir çalışmasıdır. Eserin Mülk sûresinden Kur’ân-ı Kerîm’in sonuna kadar olan bölümünü içine alan bir cildi günümüze ulaşmıştır (Âgā Büzürg-i Tahrânî, III, 38; Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1511). 5. Ravżatü’l-vâʿiẓîn fî eḥâdîs̱i seyyidi’l-mürselîn. Kırk hadis türünde Farsça bir eser olup vâizlerin vasıfları, vaaz ve ilim meclisleri gibi konulara, ayrıca vaaz örneklerine yer verilmiştir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 1829, 1830). 6. Muʿcizât-ı Mûsevî (Târîḫ-i Mûsevî ve Ḳıṣṣa-i Mûsevî). Hz. Mûsâ’nın hayatına dair âyetlere ve yahudi efsanelerine dayanılarak kaleme alınan bir hikâye kitabıdır. 904’te (1498-99) tamamlanan eserin bir nüshası India Office’te kayıtlıdır (Ethé, Catalogue of the Persian Manuscripts, I, 1547). 7. el-Vâżıḥa fî esrâri (tefsîri)’l-Fâtiḥa. Müellifin, iki bölüm halindeki bu Farsça eserin birinci bölümünde hamd kavramı üzerinde durduğu, ikinci bölümünde meâlden sonra tefsir kısmına geçerek her birine “asıl” adını verdiği yedi kısımda âyetleri tefsir ettiği belirtilmektedir. el-Vâżıḥa’nın birkaç nüshasının günümüze ulaştığı, Kerbelâ’daki Kütübhâne-i Ca‘feriyye’de bir nüshasının bulunduğu kaydedilmektedir (DMT, IV, 526). 8. Tefsîru sûreti’l-Fâtiḥa. Bir önceki esere zeyil olarak kaleme alınmıştır. 9. Miʿrâcnâme (Ḳıṣṣa-i Miʿrâc). 10. Dîvân. Müellifin Muîn, Muînî ve Muîn-i Miskîn mahlaslarıyla yazdığı şiirleri ihtiva etmektedir. Muîn el-Miskîn’in bütün eserlerini kendisinin Ziyaretgâh dediği, bugün Mezârışerif adıyla bilinen yerde yazdığı kaydedilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 224, 933; Hândmîr, Ḥabîbü’s-siyer, IV, 340; Ethé, Catalogue of the Persian Manuscripts, I, 1547 (nr. 2853, 2854); a.mlf., “Neupersische Litteratur”, Grundriss der Iranischen Philologie (ed. W. Geiger – E. Kuhn), Strassburg 1896-1904, II, 235, 319-320, 358; Brockelmann, GAL Suppl., II, 278; Storey, Persian Literature, I/1, s. 11-12, 162-163, 187-189; I/2, s. 1194, 1250; Tebrîzî, Reyḥânetü’l-edeb, V, 350-351; Nefîsî, Târîḫ-i Naẓm u Nes̱r, I, 242; Âgā Büzürg-i Tahrânî, eẕ-Ẕerîʿa ilâ teṣânîfi’ş-Şîʿa, Beyrut 1403/1983, III, 37-38; IX, 1078; XVII, 108; XXI, 184; XXV, 12; Ali Şevvâh İshak, Muʿcemü muṣannefâti’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm, Riyad 1404/1984, II, 104-105, 133; M. Tayyib Gökbilgin, “Celâlzâde”, İA, III, 62; E. Berthels, “Muʿīn al-Miskīn”, EI² (İng.), VII, 481; DMT, IV, 526-527; Adnan Karaismailoğlu, “Altıparmak Mehmed Efendi”, DİA, II, 542.