MUSTAFA ABDÜRRÂZIK

1882 veya 1885 yılında Mısır’ın Minyâ vilâyetinin Benîmezâr merkezine bağlı bir köyde doğdu. Ezher mezunu olan babası Hasan Paşa, Mısır siyasî çevrelerinde tanınmış Abdürrâzık ailesine mensuptur, aynı zamanda Muhammed Abduh’un yakın arkadaşıdır. Mustafa Abdürrâzık ilk tahsilini köyünde bitirdi ve Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledi. 1896 yılında Kahire’ye gitti, öğrenimini Ezher’de tamamlayıp 1908’de mezun oldu. Öğrenciliği sırasında Ezher Camii’ndeki Revâku’l-Abbâsiyye’de Muhammed Abduh’un derslerine devam etti. Mezuniyetinin ardından Kahire’deki Medresetü’l-kazâi’ş-şer‘î’de öğretmenliğe tayin edildi. Muhammed Abduh’un ıslahat fikirlerinden etkilenerek öğrencilik döneminde el-Cem‘iyyetü’l-Ezheriyye ve Cem‘iyyetü tedâmüni’l-ulemâ gibi kuruluşların çalışmalarına katılan Mustafa Abdürrâzık, bu cemiyetlerin görüş ve faaliyetleri Mısır Devleti’nin görüşleriyle bağdaşmayınca öğretmenlik görevinden istifa edip 1909’da Paris’e gitti. Sorbonne Üniversitesi’ne kaydolarak özellikle Emile Durkheim’in derslerine devam etti. İmam Şâfiî hakkında hazırladığı çalışması ile doktor unvanını aldı. Bir taraftan da Lion Hukuk Fakültesi’nde İslâm hukuku, Edebiyat Fakültesi’nde Arap edebiyatı dersleri okuttu (1911-1914). 1915’te Mısır’a döndü. Aynı yıl Kahire’deki Meclisü’l-Ezher el-a‘lâ’da memur olarak göreve başladı, ardından uzun süre Ezher’e bağlı dinî okulların genel sekreterliğini yaptı. 1920’de şer‘î mahkemeler müfettişliği görevine tayin edildi. 1927’de Kahire’deki I. Fuâd Üniversitesi (bugünkü Kahire Üniversitesi) Edebiyat Fakültesi’nde felsefe doçenti oldu. İslâm felsefesi alanında gerçekleştirdiği çalışmalar neticesinde 1935’te aynı fakültede profesörlüğe yükseltildi. 1940’ta I. Fuâd Arap Dili Akademisi’ne (bugünkü Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye) üye seçildi, ardından el-Mecmau’l-ilmî el-Mısrî üyeliğine getirildi. 1941’de paşa unvanına lâyık görüldü. 1938-1945 yılları arasında Mısır’da kurulan çeşitli hükümetlerde Vakıflar bakanlığı görevinde bulundu (Lem‘î el-Mutîî, Mevsûʿatü hâẕe’r-racül min Mıṣr, s. 590-591). Ezher şeyhi Muhammed Mustafa el-Merâgī’nin 1945’te vefatı üzerine yerine tayin edilecek kişi hakkında Mısır kralı ile Ezher Âlimler Yüksek Kurulu arasında ortaya çıkan anlaşmazlık sebebiyle bu makam bir süre boş kaldı. Nihayet 27 Aralık 1945 tarihinde Mustafa Abdürrâzık Ezher şeyhliği makamına getirildi, aynı yıl Mısır Felsefe Cemiyeti’nin fahrî başkanı oldu. 1946’da hac emîri olarak hacca gitti. 15 Şubat 1947’de Kahire’deki evinde vefat etti.

Din, felsefe, tarih ve edebiyat konularında kendine has görüşleri bulunan Mustafa Abdürrâzık’ın Ezher şeyhi iken yaptığı reformlar Muhammed Abduh’un başlattığı reformların devamı niteliğindeydi. Öğrencilere yabancı dil dersi verilmesi, Ezher mezunlarının yurt dışına gönderilmesi, Suudi Arabistan ile bazı Afrika ülkelerine Ezher ulemâsının yollanması onun gerçekleştirdiği reformların başlıcalarıdır. Mustafa Abdürrâzık, Mısır siyasî tarihinde Ezher mezunu kimliğiyle ilk defa bakanlık makamına seçilen ve İslâm felsefesi derslerini üniversite çapında ilk okutanlardan biri olarak da anılır. el-Cem‘iyyetü’l-İslâmiyyetü’l-hayriyye gibi yardım kuruluşlarındaki faaliyetleri onun insan merkezli bir düşünceye sahip olduğunu göstermektedir. Ailesinin, özellikle babası ve kardeşi Ali Abdürrâzık’ın siyasî görüş ve faaliyetlerinin onu da etkilediği anlaşılmaktadır. Kahire’deki aile evinde kuruluşu ilân edilen Demokrat Parti’nin kurucuları arasında yer aldığı gibi Hizbü’l-ahrâr ed-düstûriyyîn’de de siyasî faaliyetlerde bulunmuştur.

Eserleri. Felsefe, kelâm, fıkıh, tarih ve edebiyat konularında birçok makalesi ve kitabı bulunan Mustafa Abdürrâzık’ın makalelerinin büyük kısmı el-Cerîde, es-Süfûr, es-Siyâse, el-ʿUrvetü’l-vüs̱ḳā gibi dergilerde kendi imzasıyla, çok defa da “Fezârî” takma adıyla yayımlanmıştır. Başlıca eserleri şunlardır: 1. Aʿlâmü’l-İslâm el-İmâmü’ş-Şâfiʿî (Kahire 1945). Sorbonne Üniversitesi’nde hazırladığı doktora çalışmasının Arapça tercümesi olup eserde özellikle Şâfiî’nin mezhebi ve fıkıh usulündeki rolü üzerinde durulmakta, ayrıca fıkıh usulünün felsefî yönlerine işaret edilmektedir. 2. ed-Dîn ve’l-vaḥy ve’l-İslâm (Kahire 1945). 3. Temhîd li-târîḫi’l-felsefeti’l-İslâmiyye. 1927’de I. Fuâd Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde verdiği felsefe derslerinden oluşan eser, aynı üniversitenin İlâhiyat Fakültesi’nde 1980’li yıllara kadar ders kitabı olarak okutulmuş ve birçok baskısı yapılmıştır. 4. Feylesûfü’l-ʿArab ve’l-muʿallimü’s̱-s̱ânî (Kahire 1945). Ya‘kūb b. İshak el-Kindî ve Fârâbî’den başka İbnü’l-Heysem ve Takıyyüddin İbn Teymiyye gibi İslâm düşünürlerinin insan düşüncesine olan katkılarını konu edinmiştir. 5. Muḥammed ʿAbduh (Kahire 1946). 1917’de kurulan Kahire Halk Üniversitesi’nde verdiği yedi konferanstan ibaret olup büyük bir kısmı hocası Muhammed Abduh’un ilmî kişiliği ve gerçekleştirdiği ıslahat hakkındadır. 6. el-Bahâʾ Züheyr (Kahire 1928, 1930, 1935). Mısırlı şair Bahâ Züheyr’in edebî kişiliğine dairdir. 7. Âs̱ârü Muṣṭafâ ʿAbdirrâzıḳ (Kahire 1975). es-Süfûr ve es-Siyâse dergilerinde yayımlanan makalelerinin kardeşi Ali Abdürrâzık tarafından derlenmesiyle meydana gelmiştir.

Mustafa Abdürrâzık’ın Arapça-Fransızca ve Fransızca-Arapça bazı çevirileri de vardır. Bunlar arasında, Bernard Michel ile birlikte Muhammed Abduh’un Risâletü’t-Tevḥîd’ini Fransızca çevirisiyle (Paris 1925), Sultan Hüseyin’in kızı Prenses Kadriye Hüseyin’in Fransızca kaleme aldığı hâtıralarını Ṭayfu Melekî Ḳadriye Ḥüseyn adıyla Arapça’ya tercümesi (Kahire 1930) zikredilebilir. Ayrıca Fransızca veya Arapça yayımlanan birçok eser için takdim yazısı kaleme almıştır. Fahreddin er-Râzî’nin İʿtiḳādâtü fıraḳı’l-müslimîn ve’l-müşrikîn adlı eserine yazdığı “es-Sûfiyye ve’l-fıraku’l-İslâmiyye” adlı sunuş yazısı yankı uyandırmıştır (nşr. Ali Sâmî en-Neşşâr, Kahire 1938). Onun mantık, tasavvuf ve edebiyat alanındaki eserlerinden de bahsedilmektedir (Şüyûḫu’l-Ezher, s. 37).

Mustafa Abdürrâzık hakkında bazı müstakil eserler kaleme alınmıştır. Bunlar arasında, Ali Abdülfettâh el-Mağribî’nin el-İnsân ʿinde Muṣṭafâ ʿAbdirrâzıḳ adlı yüksek lisans teziyle (1974, Kahire Üniversitesi Edebiyat Fakültesi) Tevfîk et-Tavîl’in önderliğinde Mısır Kültür Yüksek Şûrası tarafından hazırlatılan eş-Şeyḫu’l-Ekber Muṣṭafâ ʿAbdürrâzıḳ müfekkiren ve edîben ve muṣliḥan adlı kitap (Kahire 1982) sayılabilir. Ali Abdülfettâh el-Mağribî de el-Müfekkirü’l-İslâmî el-Muʿâṣır Muṣṭafâ ʿAbdürrâzıḳ adıyla kapsamlı bir çalışma yayımlamıştır (Kahire 1987).

BİBLİYOGRAFYA
Brockelmann, GAL Suppl., III, 329-330; Ziriklî, el-Aʿlâm, VIII, 131-133; Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XII, 245-246; Enver el-Cündî, Terâcimü’l-aʿlâmi’l-muʿâṣırîn fi’l-ʿâlemi’l-İslâmî, Kahire 1970, s. 451-460; Abdülhalîm Mahmûd, el-Ḥamdülillâh hâẕihî ḥayâtî, Kahire 1976, s. 92-103; Ali Abdülazîm, Meşyeḫatü’l-Ezher münẕü inşâʾihâ ḥatte’l-ân, Kahire 1399/1979, s. 79-92; eş-Şeyḫu’l-ekber Muṣṭafâ ʿAbdürrâzıḳ müfekkiren ve edîben ve muṣliḥan (nşr. Tevfîk et-Tavîl), Kahire 1982, tür.yer.; M. Abdülmün‘im Hafâcî, el-Ezher fî elfi ʿâm, Beyrut-Kahire 1408/1988, I, 280-295; III, 317-320; Lem‘î el-Mutîî, Hâʾülâʾi’r-ricâl mine’l-Ezher, Kahire 1989, s. 259-274; a.mlf., Mevsûʿatü hâẕe’r-racül min Mıṣr, Kahire 1417/1997, s. 586-592; Şüyûḫu’l-Ezher (nşr. Vizâretü’l-İ‘lâm), Kahire, ts., s. 36-37; Abbas Mahmûd el-Akkād, “Muṣṭafâ ʿAbdürrâzıḳ (1882-1947)”, el-Kitâb, III(2)/6, Kahire 1947, s. 887-893; Abdülcevâd Ramazan, “Şuʿarâʾü’l-Ezher: eş-Şeyḫ Muṣṭafâ ʿAbdürrâzıḳ”, ME, XXII/10 (1950), s. 713-717; M. Mustafa Hilmî, “Muṣṭafâ ʿAbdürrâzıḳ: Râʾidü’l-medreseti’l-İslâmiyyeti’l-ḥadîs̱e”, el-Fikrü’l-muʿâṣır, sy. 4, Kahire 1965, s. 83-84; M. Receb el-Beyyûmî, “Muṣṭafâ ʿAbdürrâzıḳ beyne’l-menḥâ el-ʿilmî ve’s-sülûki’l-ḫuluḳī”, ME, LIV/10 (1982), s. 1465-1471; LIV/11 (1982), s. 1568-1574; Ibrahim M. Abu-Rabi‘, “Islamic Philosophical Expression in Modern Arab Society”, Isl., LXXII/1 (1995), s. 58-65; N. Tomiche, “Muṣṭafā ʿAbd al-Rāziḳ”, EI² (İng.), VII, 713-714; Osman Emîn, “Min Âs̱âri Muṣṭafâ ʿAbdürrâzıḳ”, Tİ, III/2, s. 859-875; a.mlf., “Muṣṭafâ ʿAbdürrâzıḳ”, Dâʾiretü’l-maʿârifi’ş-şaʿb, Kahire 1960, IV, 575-578; P. Starkey, “ʿAbd al-Rāziq, Muṣṭafā (1885-1947)”, Encyclopedia of Arabic Literature (ed. J. S. Meisami – P. Starkey), London 1998, I, 18-19.