ÖMER ŞİFÂÎ EFENDİ

Aslen Sinoplu fakih ve mutasavvıf bir ailenin çocuğu olan Ömer Şifâî’nin küçük yaşta kaybettiği babası İstanbullu Şeyh Hasan Efendi diye tanınmaktadır. Gençliğinde Konya’ya giderek Mevlevî tarikatına girdi ve çilesini İstanbul Yenikapı Mevlevîhânesi’nde doldurduktan sonra tıpla ilgilenmeye başladı. Eserlerinde künyesini Ebü’l-Abbas, nisbesini Mevlevî, Derviş, Dede ve Bursevî şeklinde zikretmektedir. Mazhar Osman, tıbbî bilgisini ilerletmek amacıyla Suriye ve Mısır’ı dolaşan Ömer Şifâî’nin asıl bilgisini Şam’da Hanne adlı bir Mûsevî’den tahsil ettiğini, ardından Avrupa’ya giderek tıp alanındaki yeni gelişmeleri öğrendiğini belirtir (bk. bibl.). Ömer Şifâî, daha sonra Kahire’de tanıştığı bir Halvetî şeyhinin telkiniyle seyahatten vazgeçip Bursa’ya yerleşti, bir süre sonra Yıldırım Dârüşşifâsı’nın başhekimliğine tayin edildi; bu sırada Ali Münşî’ye hocalık yaptığı bilinmektedir. Vefatında eski Bursa Mevlevîhânesi’nin karşısındaki Pınarbaşı Mezarlığı’na defnedildi. Ömer Şifâî, Avrupa’daki gezileri sırasında öğrendiği Latince ile Batı tıbbını takip ederek özellikle Rönesans’ın büyük hekimi Paracelsus’un etkisinde kalmış ve onunla diğer Batılı yazarlardan yaptığı tercümelerle Osmanlı tıbbına ve kimyanın tıpta uygulanmasına katkı sağlamıştır.

Eserleri. 1. el-Cevherü’l-ferîd fî tıbbi’l-cedîd. Paracelsus’tan faydalanılarak 1702-1703’te yazılmış yirmi beş kadar basit ve bileşik ilâcın hazırlanış, kullanım ve etkilerini içeren bir çalışma olup özellikle damıtma işlemlerinde kullanılan kimya aletleri bakımından önem taşımaktadır. Kütüphanelerde çeşitli yazmaları bulunan eserin (Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, Tıp, nr. 78; İÜ Ktp., TY, nr. 7107; Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 1020; Nuruosmaniye Ktp., nr. 3497, 3498) bir nüshasının Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi’nde (nr. 2915/3) Müfredât-ı Tıb adıyla kayıtlı olduğu tesbit edilmiştir. 2. Minhâcü’ş-şifâî fî tıbbi’l-kimyâî. Paracelsus’tan yapılan tercümeler ve bazı Avrupalı yazarlara ait ikinci elden alıntı bilgilerle meydana getirilen, sular, uçucu gazlar, civa, balsam ve panzehirlerin incelendiği bir eserdir. el-Cevherü’l-ferîd ile hemen hemen aynı konuları içeren kitabın müellif nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2230; diğer bazı nüshaları için bk. İÜ Ktp., TY, nr. 7070, 7072). 3. Ravzatü’n-necât. 1710 yılında Latince’den tercüme edilen eser farmakolojiye dairdir. Kitapta, herhangi bir sistem gözetilmeden yazılan 206 reçetenin önce hangi hastalık için olduğu, ardından verilen bitki, maden ve hayvan kökenli ilâçların hazırlanış şekli ve nasıl kullanılacağı “sıfatı” başlığı altında anlatılmaktadır. Reçetelerin otuz beşinin iç hastalıklarına, otuz üçünün cerrâhiye, yirmi birinin cildiyeye ve yirmi birinin de nörolojiye ait olduğu görülmektedir. Kaynaklarda yer almayan eserin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Hamidiye, nr. 1020/2, vr. 101^a-148^b). 4. Mürşidü’l-muhtâr fî ilmi’l-esrâr. Yine Paracelsus’tan alıntılarla yazılmış altı varaktan meydana gelen tıbbî kimyaya dair bir çalışmadır (Süleymaniye Ktp., Hâlet Efendi, nr. 753, Serez, nr. 2759, İzmir, nr. 486; İÜ Ktp., TY, nr. 4634, 7022, 7023, 9314). 5. Kitâbü’l-Mîzân fi’l-eşribe. Sıvı halinde hazırlanmış ilâçların ölçüleri üzerinedir (Cerrahpaşa Tıp Tarihi Enstitüsü Arşivi, nr. 595/2). 6. Kitâbü’n-Nebât. Tıbbî bitkilerin özellik ve tedavide kullanılış şekillerini konu alan eserin bir nüshası Cerrahpaşa Tıp Tarihi Enstitüsü Arşivi’nde bulunmaktadır (nr. 595/4, vr. 189^a-213^b). 7. Risâle fî âlâti’t-tıbbiyye (Cerrahpaşa Tıp Tarihi Enstitüsü Arşivi, nr. 595/5, vr. 214^a-223^b). 8. Şifâü’l-eskām (Cerrahpaşa Tıp Tarihi Enstitüsü Arşivi, nr. 595/1, vr. 1^a-149^b). 9. Tuhfetü’l-ahbâb (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 2475; İÜ Ktp., TY, nr. 3917).

BİBLİYOGRAFYA
Şeyhî, Vekāyiu’l-fuzalâ, I, 672; Osmanlı Müellifleri, III, 227-228; Osman Şevki [Uludağ], Beşbuçuk Asırlık Türk Tabâbeti Tarihi, İstanbul 1341/1925, s. 163-164; Mazhar Osman [Uzman], “Tıp Tarihimizde Bursa Dâruşşifâsının Mevkii ve Tabip Ömer Şifai”, Sıhhat Almanakı, İstanbul 1933, s. 57-61; Îżâḥu’l-meknûn, II, 467; Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 798; Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim (Kazancıgil), s. 161; Şeşen, Fihrisü maḫṭûṭâti’ṭ-ṭıbbi’l-İslâmî, s. 261-263; Ali Haydar Bayat, Tıp Tarihi, İzmir 2003, s. 275; Feridun Nafiz Uzluk, “Bursalı Tabib Mevlevi Ömer Şifâî Dede”, Dirim, XXV, İstanbul 1950, s. 170-175; Esin Kâhya, “Ömer Şifaî”, AÜ Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi: OTAM, sy. 4, Ankara 1993, s. 171-195; Ayten Aydın, “Ömer Şifaî’nin Mürşid el-Muhtâr fî ilm el-Esrâr Adlı Eserinde Simya”, a.e., sy. 17 (2005), s. 1-15.