ONAY, Ahmet Talat

Çankırı’nın Perdedar mahallesinde doğdu. Babası Hacı Saraç ailesine mensup Hâfız Nûman Efendi, annesi Afife Hanım’dır. Büyük dedelerinden Nûman Münif Efendi kadılık ve müderrislik yapmıştır. İdâdînin orta kısmını Çankırı’da okuyan Ahmet Talat ardından Kastamonu İdâdîsi’ne devam etti (1905-1907), son sınıfın dört ayını Ankara İdâdîsi’nde okuyup 1907’de buradan mezun oldu. Aynı yıl kaydolduğu İstanbul Dârülfünunu Edebiyat Şubesi’ni 1910’da bitirerek Kastamonu Sultânîsi’nde edebiyat öğretmenliğine başladı. Ardından tayin edildiği İzmir Sultânîsi’ndeki öğretmenlik yıllarında İzmir Millî Kütüphanesi’nin ilim heyetine seçildi, Duygu ve Anadolu gazetelerinin başmuharrirliğini yaptı (1914). 1919’da tekrar Kastamonu Sultânîsi edebiyat öğretmenliği, daha sonra Zonguldak (1920), Bolu (1923) Millî Eğitim müdürlüğü görevlerinde bulundu. 12 Ağustos 1923’te II. dönem Çankırı milletvekili seçildi, parlamento hayatı 1946 seçimlerine kadar devam etti. 22 Eylül 1956’da öldü ve Cebeci Mezarlığı’na defnedildi. Ahmet Talat Onay, Millî Mücadele’de gösterdiği hizmetlerinden dolayı beyaz şeritli İstiklâl madalyası ile ödüllendirilmişti. İlk şiir zevkini ve kültürünü Kastamonu İdâdîsi’ndeki hocalarından alan Ahmet Talat’ın Türklük ve Türkçülük şuurunun doğup gelişmesinde dârülfünundaki hocaları ve özellikle Müftüoğlu Ahmed Hikmet ile Veled Çelebi (İzbudak) etkili olmuştur.

Eserleri. 1. Sarı Çiğdemler. Onay’ın el yazısıyla olan iki nüshasından faydalanılarak Cemal Kurnaz tarafından yayımlanan eserde aruz ve hece ile halk, divan ve Edebiyât-ı Cedîde tarzında şiirler yer almaktadır (Ankara 1993). 2. Bolu Livâsı Salnâmesi (Bolu 1340). Eserin harsiyat ve edebiyat bölümüyle âlimlerin ve meşhurların biyografileri kısmını Ahmet Talat kaleme almıştır. 3. Âşık Dertli, Hayatı, Divanı (Bolu 1928). 4. Halk Şiirlerinin Şekil ve Nev’i (İstanbul 1928, 1933; Ankara 1996). Ahmet Talat’a asıl şöhretini sağlayan ve klasik kaynaklar arasında yer alan eserde örneklerden hareketle halk şiirinin bazı kuralları belirlenmiş, şekil ve tür ayırımında mûsikinin rolüne dikkat çekilmiştir. 5. Çankırı Şairleri (I-II, Çankırı 1931-1933). 6. Türk Şiirlerinin Vezni (İstanbul 1933; Ankara 1996). 7. Âşık Tokatlı Nuri (Çankırı 1933). 8. Dâstân-ı Ahmet Harâmî. XIV. yüzyılda kaleme alındığı sanılan bu aşk mesnevisi önce Duygu gazetesinde tefrika edilmiş, daha sonra iki defa basılmıştır (Çankırı 1933; İstanbul 1946); ancak tek nüshaya dayandığı için eserde bazı okuma hataları vardır. 9. Bir Bilgicin Tenkidini Tenkit (Çankırı 1937). Hüseyin Namık Orkun’un eleştirisine cevap olarak yazılmış bir makalenin ayrı basımıdır. 10. Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı. Eserde divan şiirinde geçen kavram, kıssa, âdet, inanış ve kişi adları örnek beyitlerle açıklanmaktadır. Alfabetik sıralanmış yaklaşık 1000 maddeden oluşan kitap 1942 yılında Maarif Vekâleti’ne yayımlanmak üzere teslim edildiği halde basılmamış, daha sonra yeniden ele alınarak neşredilmiştir (haz. Cemal Kurnaz, Ankara 1992; İstanbul 1996). 11. Kızılbaş Şiirinde Sual-Cevap (baskı yeri yok, 1953). 12. Millî Mücadele Yazıları (haz. Cemal Kurnaz – Şefika Kurnaz, İstanbul 1995). Millî Mücadele sırasında Açıksöz gazetesinde yayımlanan yazılardan meydana gelmiştir.

Ahmet Talat’ın, 1910-1911’de Kastamonu’da kendi çıkardığı Tiraje dergisiyle 1930-1938 yılları arasında Çankırı’da yayımladığı Duygu gazetesi başta olmak üzere çoğu mahallî olan Açıksöz, Köroğlu, Dertli, Halk Yolu, Necat, Abant, Eşref, Muallim, Sa’y, Hüküm, Yeni Fikir gibi gazete ve dergilerde makaleleri çıkmıştır. Bu makalelerin bir kısmında Sühâ Zâhir takma adını kullanırken bazıları sahibi olduğu yayının adıyla veya imzasız yayımlanmıştır. Bunlar halk edebiyatı, halk mûsikisi, hâtıra notları, Türk dilinin çeşitli meseleleri, kitap tanıtımı ve eleştiri gibi konulara dairdir.

Onay’ın çeşitli kitaplarının sonunda yayımlanacağını bildirdiği eserleri de şunlardır: “Çankırı Şairleri III”, “Fuzûlî ve Nedim Hakkında Tetkīk-i Edebî” (İzmir ve Kastamonu liselerinde verdiği edebiyat tarihi derslerinden), “Hoca Mesud’un Süheyl ü Nevbahâr’ı” (Almanya’da tıpkıbasımı yapılan Berlin nüshası ile Çankırı’da bulunan yazma nüshanın karşılaştırılması), “Âşık Cöngü” (halk ve saz şairlerinin seçme eserlerinden meydana gelen şiir mecmuası), “Dil Kavgamız” (İshak Refet ile aralarında geçen polemikte Duygu gazetesinde verdiği cevaplar), “Çankırı Köy Adları”.

BİBLİYOGRAFYA
TBMM Arşivi, dosya nr. 478; Ahmet Talât Onay, “Nasıl Türkçü Oldum?”, Duygu, sy. 277-282, Çankırı 11 Nisan – 16 Mayıs 1936; İbnülemin, Son Asır Türk Şairleri, s. 1898-1900; Ergun, Türk Şairleri, I, 356-359; Gövsa, Türk Meşhurları, s. 292; Aziz Demircioğlu, 100 Yıllık Kastamonu Basını 1872-1972, Kastamonu 1973, s. 7-8, 77, 156; Cemâl Kurnaz, Ahmet Talât Onay, Ankara 1990; a.mlf., “Ahmet Talât Onay, Hayatı, Eserleri, Şiirleri”, TKA, XXVI/2 (1989), s. 185-213; a.mlf., “Haşim Nezihi Okay ile Ahmet Talât Onay’ın Mektuplaşmaları”, Müteferrika, sy. 13, İstanbul 1998, s. 53-73; Nurullah Ataç, “Türk Şiirlerinin Vezni”, Milliyet, İstanbul 21 Nisan 1934; Velet Çelebi [İzbudak], “Kıymetli Bir Âlim ve Eserleri”, Vakit, İstanbul 15 Mart 1934; “Ahmet Talât Onay”, Yeni Yayınlar, II/1, Ankara 1957, s. 11-12; Fevziye Abdullah Tansel, “Mehmetçik’in Sakarya Destanı ve Çankırılı Ahmet Talât Bey”, Tarih ve Edebiyat Mecmuası, IV/9, İstanbul 1981, s. 10-15; İsmail Parlatır, “Onay, Ahmet Talât”, TA, XXV, 447; “Onay, Ahmet Talât”, TDEA, VII, 123.