MUHAMMED MÂZÎ Ebü’l-Azâim Seyyid Muhammed Mâzî b. Abdillâh Mahcûb b. Ahmed (1869-1937) Şâzeliyye tarikatının Azemiyye kolunun kurucusu Mısırlı mutasavvıf ve âlim.
Müellif: Reşat Öngören
27 Receb 1286’da (2 Kasım 1869) Mısır’ın Reşîd kasabasında doğdu. Ailesi ve hayatıyla ilgili bazı bilgiler, Kitâbü Uṣûli’l-vüṣûl li-maʿiyyeti’r-Resûl adlı eserinin sonundaki otobiyografisinde yer almaktadır. Buna göre soyu, Hz. Ali’nin oğlu Hasan’dan gelen ve Fas’ta ilk İslâm hânedanı İdrîsîler’i kuran İdrîs b. Abdullah’a (I. İdrîs) dayanır; ayrıca anne tarafından Abdülkādir-i Geylânî vasıtasıyla Hz. Hasan’a ulaşır. Mâzî nisbesi, Fas’taki Ayni-mâzî denen yere nisbetle Mâzî diye anılan büyük dedesinden gelmektedir. Ebü’l-Azâim lakabının ailenin diğer mensupları için de kullanılması bunun aileye verilen bir unvan olduğunu göstermektedir.
Muhammed Mâzî, Mısır’ın Garbiye vilâyetine bağlı Desûk yakınlarındaki Mahalletüebûali kasabasında büyüdü ve ilk öğrenimini burada tamamladı. Daha sonra babasının kendisi ve kardeşleri için özel olarak tuttuğu Ezher müderrislerinden Şeyh Abdurrahman Abdülgaffâr’dan fıkıh, kelâm, nahiv ve hadis okudu. Nahiv alanında derinleşti. Kardeşi Ahmed Ezher’e girince babasına hizmet için onun yanında kaldı ve burada Şeyh Muhammed Kaffâs’tan kelâm ve dil, Şeyh Muhammed Hatîb’den fıkıh dersleri aldı. Babasının kütüphanesinden hikmet ve tıp ilimlerine dair eserler okudu. On dört yaşına gelince Rifâî şeyhi Gānim el-Haşşâb’a intisap etti; iki yıl sonra da Ezher’e girdi. Bu sırada mutasavvıfların sohbetlerine katıldı ve Şâzeliyye şeyhi Haseneyn el-Hisâfî’ye intisap etti. Ardından eğitimini Kahire Dârülulûmu’nda sürdürdü. 1308’de (1890-91) buradan mezun oldu.
İlk olarak 1311 (1893) yılı başlarında Minyâ şehrinde bir okula öğretmen tayin edilen Muhammed Mâzî okul derslerinin yanı sıra halka Mâlikî fıkhı, kelâm ve ahlâk dersleri verdi. Daha sonra Mısır’ın Şarkıye vilâyetiyle Asvan, Halfâ ve Sudan’ın Ümmüdürman (Omdurman), Sevâkin, Hartum şehirlerinde görev yaptı. 1905’ten Ağustos 1915’e kadar Hartum Gordon Külliyesi’nde İslâm hukuku dersleri verdi. Mısır ve Sudan’da yaptığı sohbetler sırasında birçok kişi kendisine intisap etti.
Muhammed Mâzî, İngiltere’nin Sudan’da gerçekleştirdiği idarî reformlara karşı çıktığı için 1915’te Minyâ bölgesine dönmeye mecbur edildi; bir yıl sonra da Kahire’ye yerleşmesine izin verildi. Kahire’de tarikat faaliyetlerini sürdürürken başlattığı tecdid ve ihyâ hareketini, müridlerinden Ali Abdurrahman el-Hüseynî’nin 1914-1923 yılları arasında yayımladığı es-Saʿâdetü’l-ebediyye dergisiyle 1925-1927 yıllarında çıkan el-Medînetü’l-münevvere dergisinde yazdığı yazılar ve müridleri vasıtasıyla çevreye yaymaya çalıştı. el-Medînetü’l-münevvere, el-Fâtiḥ dergisiyle birleşerek el-Fâtiḥ ve’l-Medînetü’l-münevvere adını almıştır.
Mısır’da İngiliz mevcudiyetine şiddetle karşı çıkan Muhammed Mâzî 1919 devrimi sırasında iki defa tutuklandı. Türkiye’de hilâfetin kaldırılmasının ardından bu konuyu görüşmek üzere 20 Mart 1924’te Kahire’de düzenlenen toplantı sonunda kurulan Cemâatü’l-hilâfeti’l-İslâmiyye bivâdi’n-Nîl’in başına getirildi. Bu kurum ona, Kral Ahmed Fuâd’ın hilâfete adaylığına karşı etkili bir muhalefet oluşturma imkânı verdiği gibi Mayıs 1926’da Kahire’de bir hilâfet kongresinin tertip edilmesi ve Ahmed Fuâd’ın adaylığının nihayete erdirilmesi çalışmaları için de önemli destek sağladı.
Muhammed Mâzî’nin kurduğu, Şâzeliyye tarikatının Azemiyye (Azâyimiyye) kolunun Mısır’da resmen kabulü Nisan 1933 tarihinde gerçekleşmiştir. İleri gelen müridlerinden kardeşi Mahmûd Mâzî’nin kendisinden ayrılarak Mahmûdiyye-Azemiyye adıyla yeni bir kol teşkil ettiği belirtilmektedir. 28 Receb 1356’da (4 Ekim 1937) Kahire’de vefat eden Muhammed Mâzî, Sultânü’l-Hanefî Camii’nin yanındaki zâviyesine gömüldü. Daha sonra buraya Azemiyye tarikatının merkezi olarak kullanılan bir cami inşa edildi (1962). Kendisinden sonra yerine geçen oğlu Ahmed’in (ö. 1970) kabri de onun yanındadır.
Eserleri. 1. Kitâbü Uṣûli’l-vüṣûl li-maʿiyyeti’r-Resûl (Kahire 1312, 1329, 1334). Mâlikî mezhebine göre fıkıh meseleleri ve tasavvuf konularının ele alındığı eserin cefr ile alâkalı olduğuna dair bilgi (DİA, VII, 218) doğru değildir. 2. Ṣıyâmü ehli’l-Medîneti’l-münevvere (Kahire 1971). Ayrıca müellifin Neylü’l-ḫayrât bi-mülâzemeti’ṣ-ṣalavât isimli kitabıyla birlikte basılmıştır. 3. Edʿiyetü menâsiki’l-ḥac ve’l-ʿumre ve’z-ziyâre (Kahire 1977). 4. Tafṣîlü’n-neşʾeti’s̱-s̱âniye: Baḥs̱ün taḥlîliyyün ʿani’l-baʿs̱i baʿde’l-mevt. Biri tarihsiz olmak üzere Kahire’de üç baskısı gerçekleştirilmiştir (1973, 1978). 5. Kitâbü Şarâbi’l-ervâḥ min fażli’l-Fettâḥ. Daha çok tasavvufî hikmetlerin derlendiği eser kardeşi Mahmûd Mâzî’nin kendisinden duyduklarını kaydetmesiyle meydana gelmiştir. İlk defa Kitâbü Uṣûli’l-vüṣûl li-maʿiyyeti’r-Resûl’ün kenarında basılan eserin daha sonra müstakil baskısı yapılmıştır (Kahire 1978).
Müellifin yayımlanan diğer eserleri de şunlardır: eş-Şifâʾ min marażi’t-tefriḳa (Kahire 1974); Risâletü’l-ʿAzâʾim (haz. İzzeddin Mâzî Ebü’l-Azâim, Kahire, ts.); Meʿâricü’l-muḳarrebîn (Kahire 1331); Müẕekkiretü’l-mürşidîn ve’l-müsterşidîn (Kahire 1331, Meʿâricü’l-muḳarrebîn’in kenarında); en-Nûrü’l-mübîn li-ʿulûmi’l-yaḳīn (Kahire 1314); Esâsü’ṭ-ṭuruḳ (Kahire, ts.), el-İsrâʾ (Kahire 1331); Mevâcîd rabbâniyye (Kahire, ts. [Matbaatü’l-Medîneti’l-münevvere]). Son eser cefrle ilgili olup müellifin bu konuda diğer bazı çalışmaları da vardır (bk. Abdülmün‘im Muhammed Şakraf, ʿİlmü’l-Cefr, s. 117-163). Aslı ailesinin elinde bulunan mektuplarının mikrofilmleri ve transkripsiyonunu içeren küçük bir koleksiyonu Leiden Üniversitesi Kütüphanesi’ndedir. Abdülmün‘im Muhammed Şakraf’ın Muhammed Mâzî’nin eserleri arasında saydığı Vesâʾilü iẓhâri’l-ḥaḳ kardeşi Ahmed Mâzî’ye aittir. İlk defa diğer kardeşi Mahmûd tarafından Kahire’de yayımlanan eseri (1914) oğlu Ahmed ikinci baskısında (Kahire, ts.) yanlışlıkla babasına nisbet etmiştir.
A. Muhammed Şakraf, el-İmâm Muḥammed Mâżî Ebü’l-ʿAzâʾim: Ḥayâtühû cihâdühû âs̱ârühû adıyla kapsamlı bir çalışma yapmıştır (Kahire 1970). Burada birçok dokümanın metni, şiirlerinin değerlendirilmesi, tevhid ve insân-ı kâmil anlayışı ile eserlerinin özetleri yer almaktadır. Ayrıca Min Cevâmiʿi’l-kelim (Kahire 1962), el-Vicdâniyyât (nşr. Abdullah Mâzî Ebü’l-Azâim, Kahire, ts.), Dîvân (nşr. Muhammed Beşîr Mâzî Ebü’l-Azâim, Kahire, ts.), eṭ-Ṭarîḳatü’l-ʿAzemiyye (nşr. Mahmûd Mâzî Ebü’l-Azâim, Kahire 1328/1910) gibi eserler Muhammed Mâzî’nin hayatı ve tarikatı için önemli bilgiler içermektedir.
BİBLİYOGRAFYA
Muhammed Mâzî, Kitâbü Uṣûli’l-vüṣûl li-maʿiyyeti’r-Resûl, Kahire 1329 (sonunda müellifle ilgili otobiyografi kısmı); Serkîs, Muʿcem, I, 325; Ahmed Şefîk, Ḥavliyyât Mıṣr es-siyâsiyye, Kahire 1929, III, 105 vd.; J. S. Trimingham, Islam in the Sudan, London 1949, s. 239-240; Ziriklî, el-Aʿlâm, VII, 16; Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XI, 167-168; M. Abdülmün‘im Hafâcî, et-Türâs̱ü’r-rûḥî li’t-taṣavvufi’l-İslâmî fî Mıṣr, Kahire, ts., s. 170; J. O. Voll, “The Evolution of Islamic Fundamentalism in Twentieth-Century Sudan”, Islam, Nationalism and Radicalism in Egypt and the Sudan (ed. G. R. Warburg – U. M. Kupferschmidt), New York 1983, s. 119, 122-123; F. de Jong, “Aspects of the Political Involvement of Sufi Orders in Twentieth-Century Egypt (1907-1970): An Exploratory Stock-Taking”, a.e., s. 184-187, 207-208; a.mlf., “Two Anonymous Manuscripts Relative to the Sufi Orders in Egypt”, Bibliotheca Orientalis, XXXII, Leiden 1975, s. 186-190; a.mlf., “Abu’l-ʿAzāʾim”, EI2 Suppl. (İng.), s. 18; Abdülmün‘im M. Şakraf, Ebü’l-ʿAzâʾim ve es̱eruhû fi’t-taṣavvufi’l-muʿâṣır, Kahire 1986; a.mlf., ʿİlmü’l-cefr fi’l-İslâm, Kahire 1986, s. 117-163; C. Fluehr-Lobban v.dğr., Historical Dictionary of the Sudan, Metuchen-London 1992, s. 28-29; Zekeriyyâ Süleyman Beyyûmî, eṭ-Ṭuruḳu’ṣ-ṣûfiyye beyne’s-sâse ve’s-siyâse fî Mıṣr el-muʿâṣıra, Kahire 1412/1992, s. 35-36, 121, 146-147; J. W. McPherson, el-Mevâlid fî Mıṣr (trc. Abdülvehhâb Bekir), Kahire 1998, s. 172-176; Metin Yurdagür, “Cefr”, DİA, VII, 218; Rahmi Yaran, “Hac” (Literatür), a.e., XIV, 412.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2005 yılında İstanbul’da basılan 30. cildinde, 553-555 numaralı sayfalarda yer almıştır.