Hz. Hüseyin ile aile mensupları ve taraftarlarından yetmiş kadar kişinin 10 Muharrem 61 (10 Ekim 680) tarihinde Emevî Halifesi Yezîd kuvvetlerince Kerbelâ’da şehid edilmesi sebebiyle duyulan üzüntüyü ifade etmek, bu vesileyle Ehl-i beyt sevgisini gönüllere yerleştirmek için yazılan şiirlere muharremiyye denilmiş, ayrıca Hz. Ali, Hasan ve Hüseyin sevgisini işleyen manzumeler de bu kapsamda değerlendirilmiştir. Bunların ilâhi veya tevşîh formuyla bestelenmiş şekillerine de “muharrem ilâhileri” veya muharremiyye adı verilmiştir.
Hz. Hüseyin’e yapılan zulümleri anıp ağlayanların cennete gireceğine dair Şiî kaynaklı rivayetler (bu rivayetler için bk. Muhammedî er-Reyşehrî, VI, 324-327) ve onun için ağlayanları taklit ederek ağlar görünenlerin de aynı şekilde mükâfatlandırılacağına inanılması halkı Kerbelâ Olayı’nı anmaya ve şairleri bu konuda şiir yazmaya özendirmiştir. Bu şiirler, Şiîler’in düzenlediği matem törenlerinde ve Ehl-i beyt muhabbetine önem veren Sünnî tarikat çevrelerinin muharrem ayında yaptıkları zikir ve âyinlerde besteli veya bestesiz olarak okunagelmiştir. Şairler bu şiirlerle itibarlarının artacağına ve mağfirete nâil olacaklarına inanmıştır. Fuzûlî bu hususu, “Tekrâr-ı zikr-i vâkıa-i deşt-i Kerbelâ / Makbûl-i hâs u âm u sıgār ü kibârdır / Takrîr edenlere sebeb-i izz ü ihtişam / Tahrîr edenlere şeref-i rûzigârdır” kıtasında ve, “Yâd et Fuzûlî Âl-i abâ hâlin eyle âh / Kim berk-ı âh ile yakılır hırmen-i günâh // İnlemek âl-i nebî vü müslümâna şüphesiz / Bende-i Âl-i abâ’ya mûcib-i gufrân olur” şeklindeki beyitlerinde ifade etmiştir.
Türk edebiyatında muharremiyyelerin ne zamandan itibaren yazılmaya başlandığı bilinmemektedir. Ancak gerek Orta Asya gerekse Anadolu sahasında çoğu bâtınî ve Şiî telakkilere sahip derviş zümrelerinin muharrem törenleri yaptıkları ve bu törenlerde Kerbelâ Olayı’nı anlatan şiirler okudukları tahmin edilebilir. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî de Farsça bir Kerbelâ mersiyesi kaleme almış ve Mes̱nevî’de bu vesileyle yapılan törenleri tasvir ederken taşkınlıklardan sakınılmasını tavsiye etmiştir. Dolayısıyla Türk edebiyatında bu manzumelerin XII. yüzyıldan itibaren yazıldığını söylemek mümkündür.
Muharremiyyeler XV. yüzyıldan itibaren gelişmeye ve XVI. yüzyılda yaygınlık kazanmaya başlamıştır. Bu konudaki en eski örnek Yazıcıoğlu Mehmed’in (ö. 855/1451) Muhammediyye’sindeki “Vefâtü’l-Hasan ve’l-Hüseyin” başlıklı elli dört beyitlik manzumedir. Kerbelâ Olayı’nı Sünnî yaklaşımla Hz. Peygamber’in olayı vukuundan önce haber veren bir mûcizesi şeklinde ele alan, ancak Yezîd’e lâneti de içeren bu manzumenin bazı kısımları “muhammediyyehan” denilen sanatkârlar tarafından muharrem ayında yapılan toplantılarda mûsiki eşliğinde okunmuştur (DİA, XXIX, 219-221). Bunu Sinan Paşa’nın Tazarru‘nâme’sindeki “Na‘t-ı emîrü’l-mü’minîn Hüseyin radıyallāhu anh” başlıklı mensur mersiye takip eder. Halk arasında Yûnus Emre’ye nisbet edilmekle birlikte aslında Âşık Yûnus’a ait olan, “Şehidlerin serçeşmesi / Enbiyânın bağrı başı / Evliyânın gözü yaşı / Hasan ile Hüseyin’dir” mısralarıyla başlayan ve asırlardır okunagelen dokuz kıtalık manzume de ilk örnekler arasında yer alır.
XVI. yüzyılda Fuzûlî’nin Hadîkatü’s-suadâ adlı mensur makteli bir muharremiyye niteliği taşımaktadır. Eserde yer alan mersiyeler ise muharremiyyelerin en mükemmel klasik örnekleridir. Fuzûlî’yi Hayretî, Safî, Şemsi Paşa, Âlî Mustafa Efendi, Rûhî-yi Bağdâdî, Ubeydî ve Viranî takip eder. Bunlardan Âlî Mustafa on üç, Rûhî dört mersiyesiyle dikkat çekmektedir.
Muharremiyye türüne ilginin arttığı XVII. yüzyılda Fasîh Ahmed Dede, Kafzâde Fâizî, Seyyid Nizamoğlu, Arşî, Sabrî, Ömer Fuâdî, Sabûhî, Feridun, Cem‘î, Nâilî ve Neşâtî’nin Kerbelâ mersiyesi yazdıkları tesbit edilmiştir (Çağlayan, s. 37).
Birrî Mehmed Dede, Kâmî, Nazîm, İsmâil Belîg, Sezâî-yi Gülşenî, Cemâleddin Uşşâkī, Behiştî, Tâhir, Sükûtî, Hâşim Baba, Zühdî XVIII. yüzyılda muharremiyye yazan şairlerdir. Sükûtî ve Hâşim Baba’nın dörder manzumesiyle bu yüzyılın önde gelen mersiye şairleri olduğu söylenebilir.
XIX. yüzyılda muharremiyye yazan şair sayısında büyük bir artış görülmektedir. Kâzım Paşa, Osman Şems Efendi, Şeref Hanım, Şîrzâd, Mustafa Zekâî Efendi, Hoca Neş’et, Selâmî, Refî-i Kâlâyî, Keçecizâde İzzet Molla, Şeyh Müştak, Leskofçalı Galib, Nevres-i Cedîd, Yenişehirli Avni, Aydî Mehmed, Lebîb, Hakkı Bey, Âdile Sultan, Leylâ Hanım, Murad Molla, Ziyâ Paşa, Muallim Feyzi, Mebnî, İbnürreşâd Ali Ferruh, Mehmed Ali Hilmi Dedebaba, Murad Emrî, Mustafa Âsım ve Hersekli Ârif Hikmet bunlar arasında zikredilebilir. Bunlardan bazılarının birden çok mersiyesi bulunmaktadır. Makālîd-i Aşk sahibi Kâzım Paşa ile biri elli bentlik muhammes olmak üzere beş mersiyesi bulunan Osman Şems Efendi XIX. yüzyılın en büyük mersiye şairleridir.
Edib Harâbî, Sâdeddin Sırrî, Sâmih Rifat Bey, Mehmed Memduh Paşa, Sıdkı Baba, Kanbalakzâde Hazmî, Fahîmî, Mehmed Şemseddin (Ulusoy), Ahmet Remzi (Akyürek), Tâhirülmevlevî, Kemâlî Efendi, Abdurrahman Sâmi, Alvarlı Muhammed Lutfi, Yusuf Fahir Baba (Ataer), Hüseyin Şemsi Ergüneş gibi isimler bu geleneğin son halkalarını oluşturur. Bunların içinde şiirlerini Nefâyisü’l-enfâs adlı bir risâlede toplayan Sâmih Rifat ve elli beyitlik “Mersiye-i İmâm-ı Hüseyin aleyhisselâm” adlı manzumesiyle Kemâlî Efendi önemlidir. Bazı Kerbelâ mersiyeleri müstakil risâleler halinde basılmıştır. Kâzım Paşa’nın Makālîd-i Aşk’ı ile (İstanbul 1301) Osman Şems Efendi’nin Mersiye-i Cenâb-ı Seyyidü’ş-şühedâ’sı (İstanbul 1327) bunların en tanınmışıdır.
Muharremiyyelerde nazım şekli olarak gazel, kaside, murabba, muhammes, müseddes, müsemmen, terkibibend ve terciibend kullanılmıştır (bk. a.g.e., s. 46). Klasik bir muharremiyyede Kerbelâ Olayı’nın ayrıntılı tasvirini matem zamanı olan muharrem ayının geldiğini belirten ifadeler takip eder. Feleğe sitem, Hz. Hüseyin’in yasını tutmanın gerekliliği vurgulanıp soyunun övülmesinin ardından manzume Ehl-i beyt’e zulmeden Yezîd, Şimr ve diğer isimlere lânetle sona erer.
Kerbelâ Olayı halk ve âşık edebiyatında da yaygın olarak işlenmiş, bu tür şiirlere mersiyenin yanı sıra “muharremlik” adı verilmiştir. Bilhassa Alevî ve Bektaşî çevrelerinde bu konuya dair yüzlerce manzume yazılmıştır. Âşık Yûnus’tan başlayıp günümüze kadar devam eden bu tür şiirlerin en tanınmışları Dedemoğlu (XVII. yüzyıl), Kalbî, Noksânî Baba (XVIII. yüzyıl), Deli Boran, Mir’âtî (XIX. yüzyıl), Yozgatlı Hüznî, Hilâlî, Fakîrî, Sefil Ali, Döne Sultan, Seyyah Dede, Rızâ, Ârif Abdal, Derviş Kemal, Hüseyin Çırakman (XX. yüzyıl) gibi şairlere aittir. Bünyamin Çağlayan Kerbelâ mersiyeleri üzerinde bir doktora tezi hazırlayarak bu şiirleri bir araya toplamıştır (bk. bibl.).
Divan edebiyatında, muharrem ayının ilk günü başlayan yeni yıl dolayısıyla şairlerin padişaha ve devlet büyüklerine sundukları tebrik kasidelerine de muharremiyye denilmiştir. Bu vesileyle sarayda yapılan törenlerde padişahın kaside takdim eden şairlere ve devlet adamlarına verdiği hediyelerle devlet adamlarının yanında çalışanlara dağıttıkları ihsanlar da aynı isimle anılmıştır. Zamanla gelenek halini alan bu uygulamada, senenin ilk günü ele geçen para veya hediye sebebiyle o yılın bolluk ve bereket içinde geçeceğine inanılmasının önemli rolü vardır.
BİBLİYOGRAFYA
Yazıcıoğlu Mehmed, Muhammediye (haz. Âmil Çelebioğlu), İstanbul 1996, II, 305-308.
Sinan Paşa, Tazarru‘nâme (nşr. Mertol Tulum), İstanbul 1971, s. 276-278.
Hayretî, Dîvan (haz. Mehmed Çavuşoğlu – M. Ali Tanyeri), İstanbul 1981, s. 9-12.
Fuzûlî, Hadikatü’s-süeda (haz. Şeyma Güngör), Ankara 1987, s. 432, 434, 480-482.
Özege, Katalog, III, 1112-1113.
Tâhirülmevlevî, Edebiyat Lügatı, İstanbul 1973, s. 102.
Muhammedî er-Reyşehrî, Mîzânü’l-ḥikme, Tahran 1362 hş./1404, VI, 324-328.
Mustafa Tatçı, Âşık Yunus ve Diğer Yunusların Şiirleri, Ankara 1991, s. 47-48.
Bünyamin Çağlayan, Kerbelâ Mersiyeleri (doktora tezi, 1997), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, tür.yer.
Nurettin Albayrak, Ansiklopedik Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, İstanbul 2004, s. 396-400.
Abdullah Uçman, “Sâmih Rıfat’ın Nefesleri: Nefâyisü’l-Enfâs”, MÜTAD, sy. 8 (1997), s. 535-554.
Pakalın, II, 566-567.
Mustafa Uzun, “Kâzım Paşa”, DİA, XXV, 152.
a.mlf., “Kerbelâ”, a.e., XXV, 275.
Nihat Azamat, “Kemâlî Efendi”, a.e., XXV, 236.
Nuri Özcan, “Mersiye”, a.e., XXIX, 219-221.
Mustafa İsen, “Mersiye”, a.e., XXIX, 218-219.
a.mlf., “Mersiye”, TDEA, VI, 273-274.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2006 yılında İstanbul’da basılan 31. cildinde, 8-9 numaralı sayfalarda yer almıştır.