SÂKÎNÂME

Arapça sâkī ile (içki sunan) Farsça nâme (yazılı şey, mektup) kelimelerinden oluşan sâkīnâme divan edebiyatında işret meclislerinin âdâbı ile bunların unsurları olan mûsiki aletleri, sofra malzemeleri, yemekler vb.ni anlatır. Sâkînâmeler konuyla ilgili folklorik malzemeyi, devrin ahlâk telakkilerini, değer yargılarını, zevklerini, sanatkârların hayatı yorumlayış biçimini aksettirdikleri gibi şairlerin hayat tarzı hakkında da bilgi verir.

Sâkînâmelerden sâkîliğin çok eski bir meslek olduğu, bezm meclisinde içki sunma, meclisin âdâbını düzenleme gibi görevleri içerdiği, ayrıca bu mesleğin giderek zarafet kazandığı ve sâkîlerde özel yetenekler yanında şiir ve mûsiki bilgisinin arandığı anlaşılmaktadır. İran ve Türk edebiyatlarında sâkînâmeler genellikle aruz vezninin mütekārib bahrinde “feûlün feûlün feûlün feûl” veya “feûlün feûlün feûlün feûlün” kalıbıyla yazılmıştır.

Şarabı ve şarap meclislerini rindâne ifadelerle anlatan sâkînâmelerin yanında bu konuları tasavvufî olarak işleyenler de vardır. Bunlarda şarap ilâhî aşkı, sarhoşluk vecd halini temsil eder. İçki ve içkiye bağlı haller çevresinde ölümü hatırlama, öğüt, hikmet gibi konuların da işlendiği bu eserlerde rindâne bir eda ile varlık meselesi üzerinde durulur. Meyhâne ihtiraslardan uzak aşk ve şevk dolu bir yer olup aşk şarabını sunan pîr-i mugan meyhânenin mürşid-i kâmilidir. Burada şarap (mey), insanoğlunu maddî âlemin sıkıntılarından kurtaran ve onu ebedî varlık makamına ulaştıran aşktır. Tasavvufî sâkînâmelerde meyhâne, sarhoş, sâkî, çeng, def, ney gibi kelimeler yanında şairlerin kullandığı diğer kavram ve motiflerin hemen hepsi görünen anlamları dışında tasavvufî bir mânaya bürünür.

Sâkînâmeler müstakil olarak yazıldığı gibi mesnevi türündeki eserlerin bir bölümü veya divanlar içinde terkibibend, terciibend ve kaside gibi manzumeler şeklinde de bulunabilir. İslâm öncesi Arap edebiyatında “hamriyyât” adıyla anılan ve şarabı konu alan şiirlerin önemli bir yeri varsa da sâkînâmelerin müstakil bir tür olarak ortaya çıkışı çok sonradan İran’da gerçekleşmiştir. Arap edebiyatında İslâmiyet’in şarabı yasaklayıcı hükümleri dolayısıyla bu tür şiirlerin yazılmasına uzun süre ara verilmiştir. Fakat Emevîler ve Abbâsîler döneminde bu manzumelerin yeniden artış gösterdiği bilinmektedir. Arap edebiyatında bu konuda yazılmış en önemli eser, Şemseddin Muhammed en-Nevâcî’nin (ö. 859/1455) İran ve Türk edebiyatlarında bu sahada birçok esere kaynak teşkil eden Ḥalbatü’l-kümeyt adlı kitabıdır (bk. NEVÂCÎ). Fars edebiyatında da çok eskiden beri şarabın ve şarap meclislerinin şiirin önemli konularından olduğu görülmektedir. Ancak burada da dinî endişelerle bir süre şarapla ilgili manzumeler yazılmamıştır. Acemler, Gazne sarayında yaşayan şairlerin de katkısıyla aşk ve şarabı işleyen gazel nazım şeklini kendi millî zevklerine uydurarak geliştirmişlerdir.

Türk edebiyatında sâkînâme türünün ilk örneğine Anadolu sahası dışında Hârizmî’nin Muhabbetnâme’sinde rastlanır. Eserde bölüm sonlarında ikişer beyitle sâkîye seslenilir. Aynı dönemde Anadolu sahasında Ahmed-i Dâî’nin Emîr Süleyman için yazdığı, yedişer beyitlik yedi bentten oluşan terciibendi, içkiyle ilgili kavram ve motifleri bir araya toplaması bakımından bir sâkînâme kabul edilebilir. Bu manzumenin dili ve konunun işleniş biçimi Türk edebiyatında daha önce bu türde eserler yazıldığı izlenimi vermektedir. XV. yüzyılda Çağatay şairi Ali Şîr Nevâî’nin 458 beyitlik Sâkînâme’si türün geçiş dönemi eserleri arasında sayılır.

Sâkînâme türünün Anadolu’daki yeni bir hüviyete bürünmüş, müstakil bir eser halini almış ilk başarılı örneği Edirneli Revânî’nin (ö. 930/1524) İşretnâme’sidir. Yavuz Sultan Selim’e sunulan 694 beyitlik bu eserde tevhid, münâcât, na‘t, sebeb-i te’lîf ve Sultan Selim’e dair iki kasideden sonra asıl konuya geçilir. Şarabın bulunuşu, nitelikleri, içki meclislerinin bazı unsurları, yemekler ve bu meclislerdeki sohbet âdâbından bahsedilir. XVI. yüzyılda kaleme alınan sâkînâmeler arasında Hayretî’nin Sâkīnâme’si (102 beyit), Fuzûlî’nin Sâḳīnâme (Heftcâm, 327 beyit, Farsça) içinde yer alan sâkînâme tarzı beyitlerle Beng ü Bâde (doksan yedi beyit) ve Leylâ vü Mecnûn’u (kırk dokuz beyit), İşretî Mustafa’nın terciibendi (elli iki beyit), Fevrî’nin divanındaki “Sahbânâme”si (elli beş beyit), Taşlıcalı Yahyâ’nın kırk sekiz beyitlik mesnevisi, Bursalı Cinânî’nin Cilâü’l-kulûb’ü, Rusçuklu Şeyh Mustafa Beyânî’nin Sâkīnâme’si, Âlî Mustafa Efendi’nin terkibibendi ve Kalkandelenli Fakîrî’nin tasavvufî mahiyetteki 101 beyitlik Sâkīnâme’si (İÜ Ktp., TY, nr. 4097; Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 912) sayılabilir. Bazı araştırmacılar ise Fuzûlî’nin bir sâkînâme şairi olduğunu ve kendisinden sonraki şairleri etkilediğini söylemektedir.

XVII. yüzyılda bu türde yazılmış eserlerin sayısında bir artış görülmektedir. Kafzâde Fâizî’nin Sâkīnâme’si (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3468), Azmîzâde Mustafa Hâletî (İÜ Ktp., TY, nr. 4097), Selânikli Esad ve Şeyh Mehmed Allâme Efendi’nin eserleri, Nef‘î’nin her ikisi de terkibibend tarzında Farsça ve Türkçe iki sâkînâmesi, Nev‘îzâde Atâî’nin Âlemnümâ adıyla da bilinen (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 3746) hacimli sâkînâmesi türün en dikkate değer örnekleri arasındadır. Şeyhülislâm Yahyâ (TSMK, Bağdat Köşkü, nr. 168), Riyâzî (Atatürk Üniversitesi Ktp., M. Seyfettin Özege, Agâh Sırrı Levent Yazmaları, nr. 312), Sabûhî (Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, nr. 249), Şeyhülislâm Bahâî Mehmed Efendi, Rüşdî, Cem‘î Mehmed (Atatürk Üniversitesi Ktp., M. Seyfettin Özege, Agâh Sırrı Levent Yazmaları, nr. 498), Tıflî Ahmed Çelebi (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 3518), Nâzükî ve Tîbî Efendi’nin (İÜ Ktp., TY, nr. 2877) mesnevi tarzındaki sâkînâmeleri, Fehîm-i Kadîm’in kasidesi (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 2673/3), Edirneli Âlî’nin ve Kelîm Eyyûbî’nin terkibibendleri (TSMK, Bağdat Köşkü, nr. 161) yüzyılın bu türdeki diğer örnekleridir.

XVIII. yüzyılda sâkînâme sayısında önemli ölçüde azalma olmuştur. Şeyhî Mehmed Efendi’nin mesnevisi yanında (Atatürk Üniversitesi Ktp., M. Seyfettin Özege, Agâh Sırrı Levent Yazmaları, nr. 12) Subhizâde Feyzî’nin sâkînâme tarzında düzenlenmiş Mir’ât-ı Âlemnümâ, Safânâme ve Işknâme adlı eserleri (TSMK, Revan Köşkü, nr. 101), Nevres-i Kadîm ve Ayıntablı Aynî’nin sâkînâmeleri, Yenişehirli Belîğ ile (Süleymaniye Ktp., Hüsrev Paşa, nr. 520) Şeyh Galib’in (İÜ Ktp., TY, nr. 1431) terciibend şeklindeki manzumeleri türün bu asırdaki belli başlı örnekleridir.

XIX. yüzyılda kaleme alınan sâkînâmeler müstakil birer eser olmaktan ziyade genellikle terkibibend veya terciibend tarzında küçük manzumelerdir. Hoca Neşet (Atatürk Üniversitesi Ktp., M. Seyfettin Özege, Agâh Sırrı Levent Yazmaları, nr. 381), Mehmed Dâniş Bey, Hemdem Mehmed Said Çelebi, Kâzım Paşa ve Tayyar Mahmud Paşa’nın sâkînâmeleri bunlardandır. Benlizâde İzzet (Atatürk Üniversitesi Ktp., M. Seyfettin Özege, Agâh Sırrı Levent Yazmaları, nr. 357), Hüznî ve Süleyman Celâleddin Molla Bey’in (İstanbul 1305) sâkînâmeleri ise mesnevi tarzındadır. Hanyalı Nûrî (Kastamonu 1325), Selânikli Hâmî, Zîver Paşa, Türâbî ve Ziyâ Paşa’nın terkibibendleri; Dilsûz Mehmed Emin Tebrîzî, Keçecizâde İzzet Molla, Nâmık Kemal ve Bayburtlu Zihnî’nin kasideleri ve Nigârî’nin tasavvufî mahiyetteki sâkînâmesi yüzyılın bu türde kayda değer eserleri arasında sayılabilir. XX. yüzyılın tek sâkînâmesi Mehmed Memduh Paşa’ya ait olup terkibibend şeklindedir.

BİBLİYOGRAFYA
Gibb, HOP, I, 317-346; Browne, LHP, I, 465; Celâleddîn-i Hümâyî, Târîḫ-i Edebiyyât-ı Îrân, Tahran 1340, s. 319 vd.; A. Bombaci, Histoire de la litterature turque (trc. I. Melikoff), Paris 1968, s. 283; Nihad M. Çetin, Eski Arap Şiiri, İstanbul 1973, s. 86, 91; Abdülkadir Karahan, Eski Türk Edebiyatı İncelemeleri, İstanbul 1980, s. 117-123; Tunca Kortantamer, Nev‘îzâde Atâyî ve Hamse’si, İzmir 1997, s. 154-175; a.mlf., “Sâkînâmelerin Ortaya Çıkışı ve Gelişimine Genel Bir Bakış”, TDEAD, sy. 2 (1983), s. 81-90; Rıdvan Canım, Türk Edebiyatında Sâkînâmeler ve Edirneli Revânî’nin İşretnâmesi, Ankara 1998; Adnan Karaismailoğlu, “İran Edebiyatında Sâkînâmeler”, SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sy. 1, Konya 1992, s. 1-9; Ali Osman Coşkun, “Sâkînâmeler ve Kafzâde Fâizî’nin Sâkînâmesi”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, sy. 9, Samsun 1994, s. 52-64; Erdoğan Uludağ, “Divan Edebiyatı Türlerinden Sâkînâmeler ve Şeyhülislâm Bahâyî’nin Sâkînâmesi”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sy. 9, Erzurum 1998, s. 49-64; Bekir Çınar, “Tıflî Ahmed Çelebi ve Sâkînâmesi”, Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, sy. 12, Niğde 2002, s. 111-153; J. E. Bencheikh, “Khamriyya”, EI² (İng.), IV, 998-1009.