SA‘LEBÎ

İsnad zincirinde yer alan hocalarından hareketle IV. (X.) yüzyılın ortalarında doğmuş olabileceği ileri sürülmüştür. Sa‘lebî (bazı kaynaklarda Seâlibî) onun nisbesi değil lakabıdır. Hocaları arasında İbn Habîb en-Nîsâbûrî, Ebû Tâhir Muhammed b. Fazl b. Huzeyme, İbn Mihrân en-Nîsâbûrî, Ali b. Muhammed et-Tarâzî, Ebû Muhammed Hasan b. Ahmed el-Mahledî ve Ḥaḳāʾiḳu’t-tefsîr sahibi Muhammed b. Hüseyin es-Sülemî’nin adları zikredilebilir. Kaynaklarda talebelerinden sadece Ebü’l-Hasan el-Vâhidî’nin adı belirtilir. el-Keşf ve’l-beyân adlı tefsirini kendisinden rivayet eden Ebû Ma‘şer et-Taberî de (Sübkî, V, 152) talebeleri içinde sayılabilir. Sa‘lebî, dönemin önde gelen müfessir ve dilcilerinden biri olarak kabul edildiği gibi hocası İbn Habîb ve talebesi Vâhidî ile birlikte Nîşâbur tefsir ekolünün en önemli temsilcileri arasında gösterilmektedir (Walid A. Saleh, s. 49). Gerek müfessir, mukrî ve hâfız gibi sıfatlarla anılması gerekse tefsiri onun Kur’an ilimlerine olan vukufunu gösterir. Dindar kişiliğine işaret edilen Sa‘lebî Muharrem 427’de (Kasım 1035) vefat etti.

Eserleri. 1. el-Keşf ve’l-beyân ʿan tefsîri’l-Ḳurʾân (et-Tefsîrü’l-kebîr, Tefsîrü’s̱-S̱aʿlebî). Eserin mukaddimesinde Sa‘lebî kullandığı kaynakların müelliflerinden kendisine kadar ulaşan isnad zincirlerini zikreder. Kur’an’ı Kur’an’la, sahâbe ve tâbiînden gelen rivayetlerle tefsir eden Sa‘lebî sûrelerin âyet, kelime ve harf sayılarını verir. Sûrelerin faziletiyle ilgili rivayetler, kıraat vecihleri, fıkha ve nahve dair izahlar üzerinde durur ve özellikle Kur’an kıssaları hakkında İsrâiliyat menşeli çeşitli rivayetleri kaydeder. Eser birçok müellif tarafından mükemmel ve sahih bir tefsir olarak nitelendirildiği halde (Goldfeld, Isl., LVIII/1 [1981], s. 134) özellikle sûrelerin faziletine dair mevzû hadislere, Şîa kaynaklı bazı asılsız rivayetlere ve İsrâiliyat türü kıssa ve haberlere yer vermesi açısından eleştirilmiştir. el-Keşf ve’l-beyân, aslında bir rivayet tefsiri olmakla birlikte eserde Sa‘lebî’nin hocası Sülemî’nin etkisiyle tasavvufî yorumlara yer verildiğinden işârî tefsirler arasında sayılmakta ve Necmeddîn-i Dâye gibi bazı müelliflerin Sa‘lebî’den yararlandığı ifade edilmektedir (DİA, XXIII, 427). Hatta bazı araştırmacılar, Necmeddîn-i Dâye’nin Baḥrü’l-ḥaḳāʾiḳ ve’l-meʿânî adlı işârî tefsirinin asıl kaynağının el-Keşf ve’l-beyân olduğunu ileri sürmektedir (a.g.e., IV, 515). Begavî’nin Meʿâlimü’t-tenzîl’i el-Keşf’in muhtasarı olduğu gibi eseri ayrıca İbn Ebû Rendeka et-Turtûşî ve Ebû Muhammed Behzâd b. Ali de ihtisar etmiş, Abdülkādir b. Ebü’l-Kāsım el-Irâkī kitaba bir hâşiye yazmıştır (el-Fihrisü’ş-şâmil, I, 152-153). Mecdüddin İbnü’l-Esîr, Sa‘lebî’nin el-Keşf’i ile Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ını cemettiği eserine el-İnṣâf fi’l-cemʿ beyne’l-Keşf li’s̱-S̱aʿlebî ve’l-Keşşâf adını vermiştir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 182; DİA, XXI, 29). Tefsir üzerine Velîd A. Sâlih (Walid A. Saleh) bir doktora tezi hazırlamıştır (bk. bibl.). el-Keşf ve’l-beyân, Ebû Muhammed İbn Âşûr tarafından on cilt (Beyrut 2002), Seyyid Kesrevî Hasan tarafından altı cilt (Beyrut 1425/2004) halinde neşredilmiş, tefsirin mukaddimesini Goldfeld de yayımlamıştır (bk. bibl.). 2. ʿArâʾisü’l-mecâlis (Ḳaṣaṣü’l-enbiyâʾ, Nefâʾisü’l-ʿarâʾis). Esas itibariyle el-Keşf’in kıssalarla ilgili bölümlerinden yapılan seçmelerin genişletilmesiyle meydana getirilen eser Sa‘lebî’nin tefsirinden daha fazla şöhret bulmuştur. Âyet ve hadislerin yanı sıra şiirlerle desteklenen eserde el-Keşf’te olduğu gibi mevzû hadislerle İsrâiliyat’a dayalı rivayetlere yer verilmiştir. Çeşitli baskıları bulunan kitap (Kahire 1297, 1303, 1306; Bombay 1306) Mehmed b. Çerkez tarafından Osmanlı Türkçesi’ne (İstanbul 1282), Muhammed Emîr b. Abdullah el-Ya‘kūbî tarafından Kazan Türkçesi’ne (Kazan 1903), William M. Brinner tarafından İngilizce’ye (Leiden 2002) çevrilmiştir. Eser üzerine yapılmış doktora tezleri arasında, eseri İsrâiliyat türü rivayetler açısından ele alan Brian Michael Hauglid’in çalışması ile (Al-Tha‘labî’s Qisas al-anbiyâ: Analysis of the Text, Jewish and Christian Elements, Islamization, and Prefiguration of the Prophethood of Muhammad, The University of Utah, 1998) XIV. yüzyıla ait Türkçe tercümesini dil açısından inceleyen Meriç Ökten’in (Sa‘lebî’nin Kısasü’l-enbiyâ’sının XIV. Yüzyılda Türkçe Tercümesi: Metin-Sözlük, İÜ Yeni Türk Dili, 2000) ve Şerife Özer’in (Die nominale Wortbildung im Altosmanischen anhand von Qisas al-Anbiya’: anonymes Manuskript, Ankara TDK 145, Hamburg Üniversitesi Felsefe Fakültesi, 2006) çalışmaları zikredilebilir. 3. Ḳatlâ el-Ḳurʾân. Kur’an okudukları veya dinledikleri için öldürülen kişilerden söz edilen eser üzerinde Beate Wiesmüller bir yüksek lisans tezi hazırlamış, daha sonra bu çalışmasını eserin İstanbul ve Leiden’deki nüshalarını incelemek suretiyle genişleterek Die vom Koran Getöteten: At-Ta‘labî’s Qatlâ l-Qur’ân nach der Istanbuler und den Leidener Handschriften, Edition und Kommentar adıyla neşretmiştir (Würzburg 2002). 4. Dîvânü’s̱-S̱aʿlebî. Bir nüshası Ârif Hikmet Kütüphanesi’ndedir (Nuaymî, VII, 228). 5. Rebîʿu’l-müẕekkirîn. 6. el-Kâmil fi’l-Ḳurʾân. Öğrencisi Vâhidî’nin Sa‘lebî’den okuduğu kitaplar arasında saydığı bu eserle (Yâkūt, XII, 268) bir önceki eserin günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir.

BİBLİYOGRAFYA
Sa‘lebî, el-Keşf ve’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân (nşr. Seyyid Kesrevî Hasan), Beyrut 1425/2004, I-VI, tür.yer.; Abdülgāfir el-Fârisî, Târîḫu Nîsâbûr: el-Münteḫab mine’s-Siyâḳ, Kum 1403/1983, s. 109; Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, V, 36-38; XII, 268; Takıyyüddin İbn Teymiyye, Muḳaddime fî uṣûli’t-tefsîr, Beyrut 1408/1988, s. 97-99; Sübkî, Ṭabaḳāt (Tanâhî), V, 152; İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 100; İbn Hacer el-Askalânî, el-Muʿcemü’l-müfehres (nşr. M. Şekkûr el-Meyâdînî), Beyrut 1418/1998, I, 112; Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 182; I. Goldfeld, Müfessirû şarḳi’l-ʿâlemi’l-İslâmî fî erbaʿati’l-ḳurûni’l-hicriyyeti’l-ûlâ, Akkâ 1984, tür.yer.; a.mlf., “The Tafsîr or Abdallah b. Abbâs”, Isl., LVIII/1 (1981), s. 134; el-Fihrisü’ş-şâmil: ʿUlûmü’l-Ḳurʾân, maḫṭûṭâtü’t-tefsîr (nşr. el-Mecmau’l-melekî), Amman 1987, I, 135-153; Hüseyin b. Kāsım b. M. en-Nuaymî – Hamza b. Hüseyin b. Kāsım en-Nuaymî, İstidrâkât ʿalâ Târîḫi’t-türâs̱i’l-ʿArabî, Cidde 1422, VII, 228; Walid A. Saleh, The Formation of the Classical Tafsîr Tradition: The Qur’ân Commentary of al-Tha‘labî, Leiden-Boston 2004, tür.yer.; Hamid Algar, “Bahrü’l-hakāik ve’l-meânî”, DİA, IV, 515; Ali Osman Koçkuzu, “İbnü’l-Esîr, Mecdüddin”, a.e., XXI, 29; Süleyman Uludağ, “İşârî Tefsir”, a.e., XXIII, 427.