SELÂVÎ, Ahmed b. Muhammed

Safer 1206’da (Ekim 1791) Mağrib’in Rabat şehri yakınlarındaki Selâ köyünde doğdu. Kurtuba’dan Mağrib’e göç eden bir aileye mensup olup müfessir Kurtubî’nin neslindendir. Soyu ensarın Hazrec kabilesine dayanır. Büyük dedesi Muhammed es-Selâvî, Şâzeliyye tarikatının Nâsıriyye kolunun kurucusu Muhammed b. Nâsır ed-Der‘î’nin halifesidir. Ahmed es-Selâvî, Selâ’da ilk eğitimini Abdullah b. Îsâ’dan aldı ve Kur’an’ı ezberledi. Mâlikî ulemâsının yanında fıkıh tahsil ettikten sonra Fez şehrine gidip bir süre Karaviyyîn Medresesi’nde okudu. 1226’da (1811) çıktığı hac yolculuğu sırasında üç yıl Mısır’da kalarak Şâzelî şeyhi ve Mâlikî fakihi Muhammed el-Emîr el-Kebîr başta olmak üzere Ezher ulemâsından faydalandı. Mısır’ın batısındaki Feyyûm şehrinde iki yıl kadar müftülük yaptı. Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın, oğlu İsmâil Paşa kumandasında Sudan’a gönderdiği orduya Mâlikî kadısı sıfatıyla katıldı. Mısır-Osmanlı ordusunun Sudan’a hâkim olmasından (1820) sonra Mâlikî müftüsü oldu. 1240’ta (1824-25) Mısır’a dönen Selâvî, ertesi yıl Defterdar Hurşid Ağa’nın maiyetinde tekrar Sudan’a gittiğinde Ahmed b. İdrîs’in yerine Sudan kadılığına tayin edildi; vefatına kadar bu görevi sürdürdü.

Ahmed es-Selâvî, Sudan’da Kutranjlı Âl-i Îsâ ve Halvetiyye-i Semmâniyye şeyhleri başta olmak üzere Ahmed er-Reyyâh, Def‘ullah b. Medenî, Ahmed eş-Şenbâtî, Muhammed Ali el-Abbâsî, İbrâhim es-Süflâbî gibi âlimler ve şeyhlerle yakın ilişki kurarak halk üzerinde otoritesini yaygınlaştırdı. Âl-i Îsâ’nın önde gelen isimlerinden Ahmed b. Îsâ el-Ensârî’nin talebelerinden Muhammed el-Emîn ed-Darîr ile birlikte birçok kişiyi ilim halkasına dahil etti, onları Sudan’ın çeşitli bölgelerinde kadı olarak görevlendirdi. Ensârî ile birlikte Halvetiyye-i Semmâniyye’nin kurucusu Ahmed b. Beşîr et-Tayyib’e intisap ederek ondan hilâfet aldı ve kızıyla evlendi. Ümmü Merrih’teki tekkede Semmâniyye müntesiplerine Birgivî’nin eṭ-Ṭarîḳatü’l-Muḥammediyye’sini okuttu. Semmâniyye’nin yanı sıra Kordofan şehrinde İsmâil b. Abdullah el-Velî’nin kurduğu İsmâiliyye tarikatına girdi ve tarikat hakkında kısa bir risâle kaleme aldı. Öte yandan Sudan’da ulemâ ve meşâyih ile Osmanlı yöneticileri arasında uzlaşmanın sağlanmasında yardımcı oldu. Dostu Şeyh Ahmed er-Reyyâh ve müntesiplerinin, Sudan fâtihi İsmâil Paşa’nın katlinin öcünü almak için Defterdar Mehmed Hüsrev Bey tarafından Matamma’da yakılarak öldürülmesini kınamaktan çekinmedi. 1840’ta Sudan idarecisi Ahmed Paşa Ebû Ezhân’ın Tâka seferine katıldı. Hadendova kabileleriyle Ahmed Paşa arasındaki anlaşmazlığı Hatmiyye tarikatının şeyhi Muhammed el-Hasan’ın desteğini alarak çözüme kavuşturdu. 1256 (1840) yılında vefat etti.

Selâvî’nin önemli talebelerinden el-Emîn ed-Darîr, Sudan ulemâsını denetlemekle görevli başmüfettiş, damadı İbrâhim b. Muhammed b. Abdüddâfi‘, Sudan divanında müftü olmuştur. Selâvî, İbrâhim’den Muhammed en-Nûr ved Dayfullah’ın Sudan ulemâsı ve evliyasına dair Ṭabaḳāt’ını nazmetmesini istemiş ve onun yazdığı manzume üzerine kaleme aldığı şerhte çağdaşı olan Sudanlı ulemâ ve evliyanın biyografilerine yer vermiştir. Selâvî’nin Sudanlı eşinden oğlu Muhtâr es-Selâvî, Berber bölgesinde kadılık yapmış, Mağribli eşinden oğlu Mustafa es-Selâvî babasının halefi İbrâhim el-Heytemî’den sonra Sudan umumi kadısı olmuş, 1856’da Mısır idarecisi Mehmed Said Paşa’nın Sudan’ı ziyareti esnasında rüşvet almakla suçlanarak Kahire’ye sürgün edilmiş ve tutuklanmış, 1862’de serbest bırakılmış, üç yıl sonra Hartum kadılığına gönderilmiştir. Üçüncü oğlu Abdülganî, Dongola kadılığına getirilmiş, 1882’de Muhammed Ahmed el-Mehdî liderliğindeki Mehdiyye hâkimiyetinden sonra Mehdî’nin resmî kâtipliğini yapmıştır. Mehdî’ye övgüler içeren şiirleri (Ḳaṣîdetü’l-Hemziyye fî medḥi’l-Mehdî), Kādî Beyzâvî’nin tefsirine dair bir sözlük çalışması (Ḥâşiye ʿalâ Tefsîri’l-Beyżâvî) vardır. Abdülganî’nin oğlu Yahyâ, Ahmed Urâbî Paşa’nın isyanı sırasında Mısır’a giderek Urâbî Paşa hareketini desteklemiş, paşaya ve Muhammed Sırrülhatm el-Mîrganî’ye methiyeler yazmış, Mısır hidivini hicveden kasideler söylemiştir (Ḳaṣîdetü’l-Bâʾiyye fî s̱evretî Aḥmed ʿUrâbî, Ḳaṣîdetü’n-Nûniyye fî medḥi sırri’l-ḫatmi’l-Mîrġanî). Selâvî nesli günümüzde Sudan’da devam etmektedir.

Eserleri. 1. eẕ-Ẕeyl ve’t-tekmile. Muhammed en-Nûr ved Dayfullah’ın Sudan-Func devri tarihine dair Ṭabaḳāt adlı eserinin zeyli ve tekmilesidir (nşr. Muhammed İbrâhim Ebû Sâlim – Yûsuf Fazl Hasan, Hartum 1982). 2. ed-Dürrü’l-manẓûm fî esânîdi sâʾiri’l-ʿulûm. Hocaları ve eserlerine dair bir risâlesidir. 3. İşrâḳu meṣâbîḥi’t-tenvîr fî şerḥi Mevlidi’l-beşîri’n-nezîr. Ahmed ed-Derdîr’in Mevlid’inin şerhi olup 1235’te (1819) yazılmıştır (İskenderiye Belediye Ktp., Mecmua, nr. elif 139). 4. İtḥâfu ehli’ṣ-Ṣıdḳ. Kādî İyâz’ın eş-Şifâʾ adlı eserinin muhtasarı ve şerhidir (Yale University Library, Landberg Collection, nr. 9). 5. el-Cevherü’l-meknûn ve’s-sırru’l-maṣûn. 6. el-Minaḥu’ṣ-ṣamediyye. Birgivî’nin eṭ-Ṭarîḳatü’l-Muḥammediyye’sine Abdülganî en-Nablusî tarafından yazılan Ḥadîḳatü’n-nediyye adlı şerhin muhtasarının şerhidir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Tasavvuf, nr. 171). 7. Risâle. İsmâil b. Abdullah el-Velî ve tarikatı hakkındadır (Khartoum National Records Office, İsmâiliyye, nr. 2, vr. 292-300). 8. Şerḥ ʿalâ ʿAḳīdeti’r-risâle fi’l-besmele ve’l-ḥamdele. 9. Şerḥ ʿale’l-erbaʿîni’n-Neveviyye. 10. Şerḥ ʿale’l-İbtihâc bi’l-kelâm (fi’l-kelâm) ʿale’l-isrâ ve’l-miʿrâc. Necmeddin Muhammed b. Ahmed el-Gaysî el-İskenderî’ye ait eserin şerhi olup 1243’te (1827) yazılmıştır (İskenderiye Belediye Ktp., Mecmua, nr. elif 139). 11. Taʿẓîmü’l-ittifâḳ fî âyeti’l-mîsâḳ. Mîsâk âyetinin (Âl-i İmrân 3/81) tefsiridir.

BİBLİYOGRAFYA
Ahmed b. Muhammed es-Selâvî, Ṭabaḳātı Ved Ḍayfullah: eẕ-Ẕeyl ve’t-tekmile (nşr. M. İbrâhim Ebû Selîm – Yûsuf Fazl Hasan), Hartum 1982; Cebertî, ʿAcâʾibü’l-âs̱âr, III, 612; F. Werne, African Wanderings, London 1852, s. 141, 252-253; Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, II, 165; R. Hill, Egypt in the Sudan, 1820-1881, London 1959, s. 43; a.mlf., A Biographical Dictionary of the Sudan, London 1967, s. 55, 398; Abdülazîz Abdülmecîd, et-Terbiye fi’s-Sûdân, Hartum 1975, s. 40-47; M. İbrâhim Ebû Selîm, Üdebâʾ ve ʿulemâʾ ve müʾerriḫûn fî târîḫi’s-Sûdân, Beyrut 1411/1991, s. 101-118; Ali Salih Karrar, The Sufi Brotherhoods in the Sudan, London 1992; Arabic Literature of Africa: The Writings of Eastern Sudanic Africa to C. 1900 (ed. R. S. O’Fahey), Leiden 1994, I, 57-61; R. S. O’Fahey, “A Colonial Servant al-Salāwī and the Sudan”, Sudanic Africa, XII, Bergen 2001, s. 33-42.