ŞÎRÂZÎ, Mahmûd b. İlyâs

Gerek klasik kaynaklarda gerekse modern araştırmalarda hayatına dair bilgi yoktur. İlhanlı devlet adamı, tarihçi ve tabip Reşîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî’nin (ö. 718/1318), ulemâya in‘âmda bulunması için Bağdat valisi olan oğlu Emîr Ali’ye gönderdiği mektuptaki listede Fakih Mahmûd b. İlyâs Tabîb adı da kayıtlıdır. Reşîdüddin ayrıca, Şîraz’da mevcut dârüşşifâya vakıflar tahsis edip Şîrâzî’yi buraya mütevelli tayin ettiğine dair Şîraz yöneticilerine yolladığı yazıda kendisinden “Mevlânâ-yi a‘zam Eflâtûn-i dehr Aristo-yi asr Mevlâna Mahmûd b. İlyâs” diye söz eder ve onun hem naklî hem aklî ilimlerde eşsiz bir âlim, değerli bir tabip olduğunu belirtir (Sevâniḥu’l-efkâr, s. 70, 231-232). Bazı çağdaş araştırmalarda babasının lakabı Ziyâeddin şeklinde anılırken Kâtib Çelebi bunu Sâinüddin diye kaydetmekte (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 628), Âgā Büzürg-i Tahrânî de el-Ḥâvî adlı eserinin bazı yazma nüshalarında böyle geçtiğini söylemektedir (eẕ-Ẕerîʿa, VI, 236).

Eserleri. 1. el-Ḥâvî fî ʿilmi’t-tedâvî. Şîrâzî eserin mukaddimesinde küçük yaştan itibaren tıbba merak sardığını, tahsilinden sonra mesleğini icra etmesi sırasında dostlarının isteği üzerine bu kitabı yazdığını anlatır. Bir tıp ansiklopedisi mahiyetindeki eser, Ebû Bekir er-Râzî’nin aynı adı taşıyan hacimli kitabıyla karıştırılmaması için el-Ḥâvi’ṣ-ṣaġīr diye de anılmaktadır. Üslûbunun güzelliği ve açıklığıyla, muhtevasının doğruluğu ve zenginliğiyle tanınan ve yaygın biçimde kullanılan el-Ḥâvî beş kısımdan (makale) meydana gelmiştir. İlk kısımda 125 bölüm halinde iç hastalıkları, ikinci kısımda yirmi yedi bölümde sıtma (humma) hastalığının belirtileri, türleri ve tedavi yöntemleri, üçüncü kısımda 108 bölümde dış organlarda ortaya çıkan hastalıklar incelenmektedir. Burada yer alan 82-102. bölümler zehirler ve zehirli hayvanlar hakkındadır. Alfabetik olan dördüncü kısımda müfret ilâçların, elli bölümden oluşan beşinci kısımda mürekkep ilâçların yapım ve kullanımı konu edinilmektedir. Müellif ünlü hekimler arasında daha çok Hipokrat, Câlînûs (Galen), İbn Mâseveyh ve İbn Sînâ’ya atıfta bulunur. Günümüze birçok nüshası ulaşan eserin (Brockelmann, II, 298-299; Şeşen, s. 273) beşinci kısmının Fransızca’ya çevirisiyle birlikte ilmî neşrini Pierre Paul Emile Guigues gerçekleştirmiştir (Beyrut 1902; Frankfurt 1417/1997 [tıpkıbasım]). Ahmed Ferîd el-Mezîdî, eserin bu kısmının ikinci defa tahkikini yaptığını söylüyorsa da (Beyrut 1422/2001) çalışmasında kayda değer bir inceleme görülmemektedir. 2. Ġıyâs̱iyye. Dört kısım (makale) üzerine düzenlenmiş tıbba dair Farsça bir eserdir (Âgā Büzürg-i Tahrânî, XVI, 73-74). 3. Kitâbü’l-ʿAşḳ. Otuz bölümden oluşmaktadır (a.g.e., XV, 269). 4. Tuḥfetü’l-kemâl. Yine tıbba dair Farsça bir eserdir (Nuruosmaniye Ktp., nr. 3669). 5. Muḫta-ṣar fî ʿilmi’t-teşrîḥ (Konya Mevlânâ Müzesi Ktp., nr. 4346/2). 6. Kitâbü Şerḥi’l-Fuṣûl li-Hiboḳraṭ. 7. Esrârü’n-nikâḥ. 8. Kitâbü’l-Aġẕiye ve’l-eşribe. 9. Risâle fi’l-bâh. 10. Risâle s̱elciyye (son iki eserin nüshaları için bk. Brockelmann, II, 299).

BİBLİYOGRAFYA
Mahmûd b. İlyâs eş-Şîrâzî, el-Ḥâvî fî ʿilmi’t-tedâvî (nşr. P. P. Emile Guigues), Beyrut 1902; a.e. (nşr. Ahmed Ferîd el-Mezîdî), Beyrut 1422/2001; Reşîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî, Sevâniḥu’l-efkâr (nşr. M. Takī Dânişpejûh), Tahran 1358 hş., s. 70, 231-234; Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 628; Serkîs, Muʿcem, II, 1176; Brockelmann, GAL Suppl., II, 298-299; Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, II, 153; Sarton, Introduction, III, 898; M. Ullmann, Die Medizin im Islam, Leiden 1970, s. 178; Âgā Büzürg-i Tahrânî, eẕ-Ẕerîʿa ilâ teṣânîfi’ş-Şîʿa, Beyrut 1403/1983, VI, 236-237; XV, 269; XVI, 73-74; Şeşen, Fihrisü maḫṭûṭâti’ṭ-ṭıbbi’l-İslâmî, s. 273; Muʿcemü’l-maḫṭûṭâti’l-mevcûde fî mektebâti İstânbûl ve Ânâṭûlî (haz. Ali Rıza Karabulut), [baskı yeri ve tarihi yok], II, 1501; M. Hişâm en-Na‘sân, “eş-Şîrâzî, Maḥmûd b. İlyâs”, Mv.AU, XV, 414-416.