MA‘MER b. MÜSENNÂ

110 (728) yılında Basra’da doğdu. Kureyş’in Teym koluna nisbeti bu kabilenin âzatlılarından (mevâlî) olması dolayısıyladır. Babası veya dedesinin, el-Cezîre’deki Rakka yakınlarında yahut İran’daki Şirvan civarında bulunan Bâcervân köyünden yahudi asıllı bir aileye mensup olduğu kaydedilmektedir. Ma‘mer, Basra Mektebi’nin önde gelen âlimleri Halef el-Ahmer, Ebû Zeyd el-Ensârî ve Asmaî’den, ayrıca Ebû Amr b. Alâ, Îsâ b. Ömer es-Sekafî, Yûnus b. Habîb, Ahfeş el-Ekber’den ders aldı. Kendisinden Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, Ebû Ömer el-Cermî, İbn Sellâm el-Cumahî, İbn Şebbe, İbnü’s-Sikkît, İshak el-Mevsılî, Ebû Osman el-Mâzinî, Ali b. Mugīre el-Esrem, Ebû Hâtim es-Sicistânî, şair Ebû Nüvâs gibi âlimler faydalandı. Hayatının hemen tamamını Basra’da geçiren Ma‘mer birkaç defa Bağdat’ı ziyaret etti. 188’de (804) Bermekî Veziri Fazl b. Rebî‘in davetiyle Bağdat’a gidip Asmaî ile birlikte Hârûnürreşîd’in huzuruna çıktı. Oradaki ilmî ve edebî sohbetlere katıldı (krş. Ebü’l-Kāsım ez-Zeccâcî, s. 42, 108, 147, 255; Ebû Hayyân el-Endelüsî, s. 146). Halife Me’mûn zamanında Basra’da vefat eden Ma‘mer b. Müsennâ’nın ölümüyle ilgili olarak 207-213 (822-828) yılları arasında değişen tarihler zikredilir.

Ma‘mer, Arap olmayan unsurların Araplar’a karşı başlattığı Şuûbiyye hareketinin taraftarlarındandır. Araplar’ın kusurlarıyla neseplerine dair yazdığı eserler, Şuûbiyye hareketinin Araplar’a yönelttiği eleştiriler için bilimsel doküman ve malzeme teşkil etmiştir. Hâricîler’in Sufriyye veya İbâzıyye koluna mensup olmakla birlikte Mecâzü’l-Ḳurʾân’ında bunu hissettirecek en küçük bir ize dahi rastlanmamaktadır.

Câhiz, “Yeryüzünde ilimleri Ma‘mer’den daha iyi bilen ne bir Hâricî ne de bir İcmâî (Sünnî) vardır” ifadesiyle onun Araplar arasında bilinen ilimlerdeki (el-ulûmü’l-Arabiyye) seviyesini belirtmiştir. Müberred’e göre de Ma‘mer şiir, garîb kelimeler, ahbâr ve nesep sahasında seçkin bir âlimdir. Bununla beraber onun bir tek mısraı bile gramer hatası yapmadan okuyamayacağını iddia eden birçok hasmı vardı. Ma‘mer garîb lugatlar, şiir ve nahivle en güçlü olduğu eyyâmü’l-Arab, ensâb ve ahbâr alanlarında yoğunlaşmış, Câhiliye devrine ve İslâmiyet’in ilk iki asrına ait eyyâm ve ahbârın büyük bir kısmı onun çalışmaları sayesinde intikal etmiştir. Bu alanlarda derin bilgiye sahip olmasında diğer faktörlerin yanında çöle ve bedevîlere yakın bir yer sayılan Basralı oluşunun da rolü vardır. Arap edebiyatı ve kültür tarihinin en önemli kaynaklarından olan Kitâbü’l-Eġānî’nin temel kaynağını Ma‘mer’den yapılan nakiller oluşturur. Taberî ve İbnü’l-Esîr gibi tarihçiler zikrettikleri olayların birçoğunda ona dayanmışlardır. Garîbü’l-hadîse dair ilk eser de Ma‘mer tarafından yazılmıştır.

Eserleri. Tarihî rivayetler ve edebî materyallerle ilgili derlemelerinin yanı sıra Kur’an ve hadise dair filolojik eserler de telif etmiş olan Ma‘mer’in 200’den fazla çalışmasının bulunduğu kaydedilmektedir. Bunlardan 105’inin adı ilk defa İbnü’n-Nedîm’in el-Fihrist’inde yer almış olup son zamanlarda yapılan araştırmalarla adı bilinen eserlerinin sayısı 160’a yaklaşmıştır (Nâsır Hıllâvî, III/4 [1974], s. 255-260). Günümüze ulaştığı bilinen eserleri şunlardır:

1. Mecâzü’l-Ḳurʾân. Kur’an tefsirine dair bilinen ilk eser olup geniş bir mukaddime ve incelemeyle birlikte Fuat Sezgin tarafından neşredilmiştir (I-II, Kahire 1954-1962).

2. Kitâbü’l-Ḫayl. Atların bünyesi ve organları, isim ve evsafıyla ilgili kelime ve tabirlerin kadim Arap şiirinden getirilmiş zengin şevâhidle açıklandığı bir kavram (konu) sözlüğüdür. Eseri Fritz Krenkow (Haydarâbâd 1358/1939) ve M. Abdülkādir Ahmed (Kahire 1406/1986) yayımlamıştır.

3. Neḳāʾiżu Cerîr ve’l-Ferezdaḳ. Emevîler dönemi şairlerinden Cerîr ile Ferezdak arasında karşılıklı nazîreler şeklinde irticâlen söylenen, esasını hicvin oluşturduğu nakīzaları ihtiva eden eser, sonuncusu indeks ve lugatçe olmak üzere üç cilt halinde Anthony Ashley Bevan (Leiden 1905-1912) ve iki cilt olarak Abdullah es-Sâvî (Kahire 1935) tarafından neşredilmiştir.

4. Kitâbü’l-ʿAḳaḳa ve’l-berere. Anne ve baba ile akrabaya saygının eski Arap şiirleri ve anekdotlarla açıklandığı eseri Abdüsselâm M. Hârûn yayımlamıştır (Nevâdirü’l-maḫṭûṭât içinde Kahire 1374/1954, II/7, s. 329-370).

5. Tesmiyetü ezvâci’n-Nebî ve evlâdih. Hz. Peygamber’in hanımlarıyla çocuklarının isimleri ve şahsiyetlerine dair olan eser Nihâd el-Mûsâ (MMMA [Kahire], XIII/2 [1387/1967], s. 225-286), Nâsır Hıllâvî (Basra 1969) ve Kemâl Yûsuf el-Hût (Beyrut 1985) tarafından neşredilmiştir.

6. Kitâbü Eyyâmi’l-ʿArab ḳable’l-İslâm. Eseri Âdil Câsim el-Beyâtî doktora tezi olarak takdim ettikten sonra (1973, Câmiatü Ayni’ş-şems, Kahire) birinci kısmını neşretmiş (Bağdad 1976), ardından tamamını yayımlamıştır (I-II, Beyrut 1407/1987).

7. Kitâbü’d-Dîbâc (Kitâbü’t-Tâc). Câhiliye devriyle İslâmî döneme ait şairlerden seçmelerle Araplar’ın neseplerine ve halifeler tarihine ait bazı kısımları ihtiva etmektedir (nşr. Abdullah b. Süleyman el-Cerbû‘ – Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn, Kahire 1991). Ma‘mer’in talebesi İbnü’n-Nettâh bu esere bir reddiye yazmıştır.

8. Kitâbü Feʿale ve efʿale (British Museum, Or., nr. 4178).

9. Kitâbü’d-Devâhî (TSMK, Koğuşlar, nr. 1096/8, vr. 74^a-76^a).

10. Kitâbü’l-Farḳ (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3243, vr. 8^a).

11. Kitâbü Meḳātili’l-fürsân. Okunamayacak derecede karışık bir nüshası British Museum’da bulunmaktadır.

12. Kitâbü İʿrâbi’l-Ḳurʾân. Bir nüshasının Râmpûr’da bulunduğu kaydedilmektedir.

13. Kitâbü’l-Enbâz. Ziriklî, bir nüshasının mevcut olduğunu kaydettiği eserin hangi kütüphanede bulunduğunu belirtmemektedir.

14. el-Muḥâḍarât ve’l-muḥâverât. Bir nüshasının Medine’de Ârif Hikmet Kütüphanesi’nde olduğu kaydedilmektedir.

Ma‘mer’in kitapları üzerine yapılan tahkik çalışmalarının yanı sıra hayatı, eserleri ve ilmî kişiliğiyle ilgili bazı tezler ve monografiler de hazırlanmış olup en önemlileri şunlardır: Tâhâ el-Hâcirî, er-Rivâye ve’n-naḳd ʿinde Ebî ʿUbeyde (İskenderiye 1951); N. R. Hillawi, Abū ʿUbaida Maʿmar b. al-Mutannā Luġawīyyan wa-Rāwīyan (doktora tezi, 1966, Londra); Nihâd el-Mûsâ, Ebû ʿUbeyde Maʿmer b. el-Müs̱ennâ (Riyad 1985); Osman Karakurt, Ebû Ubeyde Maʿmer İbnü’l-Müsennâ Hayatı, Eserleri ve Tefsir İlmindeki Yeri (yüksek lisans tezi, 1989, SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü).

BİBLİYOGRAFYA

Ma‘mer b. Müsennâ, Mecâzü’l-Ḳurʾân (nşr. Fuat Sezgin), Kahire 1374/1954, neşredenin girişi, I, 9-27.

a.mlf., Kitâbü’l-ʿAḳaḳa ve’l-berere (nşr. Abdüsselâm M. Hârûn, Nevâdirü’l-maḫṭûṭât içinde), Kahire 1374/1954, neşredenin girişi, II/7, s. 330-349.

a.mlf., Kitâbü’l-Ḫayl (nşr. M. Abdülkādir Ahmed), Kahire 1406/1986, neşredenin girişi, s. 3-101.

a.mlf., Kitâbü Eyyâmi’l-ʿArab ḳable’l-İslâm (nşr. Âdil Câsim el-Beyâtî), Beyrut 1407/1987, neşredenin girişi ve incelemesi, I, 9-17, 21 vd.; neşredenin girişi, II, 5-28.

Câhiz, el-Beyân ve’t-tebyîn, bk. İndeks.

Ebü’l-Kāsım ez-Zeccâcî, Mecâlisü’l-ʿulemâʾ (nşr. Abdüsselâm M. Hârûn), Kahire 1403/1983, s. 42, 108, 147, 255, ayrıca bk. İndeks.

Ebü’t-Tayyib el-Lugavî, Merâtibü’n-naḥviyyîn (nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim), Kahire 1375/1955, s. 44-46.

Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, el-Eġānî, Beyrut 1414-15/1994, I-XXV, bk. İndeks.

Sîrâfî, Aḫbârü’n-naḥviyyîne’l-Baṣriyyîn (nşr. M. İbrâhim el-Bennâ), Kahire 1405/1985, s. 80-83.

Ebû Bekir ez-Zübeydî, Ṭabaḳātü’n-naḥviyyîn ve’l-luġaviyyîn (nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim), Kahire 1392/1973, s. 175-178.

İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, Kahire, ts. (Matbaatü’l-istikāme), s. 85-86.

İbn Mis‘ar et-Tenûhî, Târîḫu’l-ʿulemâʾi’n-naḥviyyîn (nşr. Abdülfettâh M. el-Hulv), Cîze 1412/1992, s. 211-213.

Hatîb, Târîḫu Baġdâd, XIII, 252-258.

Kemâleddin el-Enbârî, Nüzhetü’l-elibbâʾ (nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim), Kahire 1386/1967, s. 104-111.

Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, XIX, 154-162.

İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, III, 276-287.

Yağmûrî, Nûrü’l-ḳabes el-muḫtaṣar mine’l-Muḳtebes (nşr. R. Sellheim), Wiesbaden 1384/1964, s. 109-124.

Ebû Hayyân el-Endelüsî, Teẕkiretü’n-nüḥât (nşr. Afîf Abdurrahman), Beyrut 1406/1986, s. 146, ayrıca bk. İndeks.

İbn Hallikân, Vefeyât, V, 235-243.

Brockelmann, GAL, I, 102-103; Suppl., I, 162.

F. Krenkow, “The Kitāb al-Khail of Abū ʿUbaida”, Woolner Commemoration Volume, Lahore 1940, s. 157-160.

Tâhâ el-Hâcirî, “Ebû ʿUbeyde”, el-Kitâbü’l-Mıṣrî, Kahire 1946, I/6, s. 276-289.

a.mlf., “er-Rivâye ve’n-naḳd ʿinde Ebî ʿUbeyde”, Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb Câmiʿatü’l-İskenderiyye, V, İskenderiye 1949, s. 59-82.

Fuat Sezgin, Buhârî’nin Kaynakları Hakkında Araştırmalar, İstanbul 1956, s. 124-155, ayrıca bk. İndeks.

a.mlf., GAS, VIII, 67-71; IX, 65-66.

J. Kraemer, “Neues zu Schriften von Abū ʿUbaida, Ibn Duraid und Ġulām Ṭaʿlab”, Trudi XXV Mezhdunarodnogo Kongressa Vostokovedov, Moskva 1963, II, 52-53.

Nâsır Hıllâvî, “Müʾellefâtü Ebî ʿUbeyde”, el-Mevrid, III/4, Bağdad 1974, s. 255-260.

G. C. Anawati, “Abū ʿObayda, Majāz al-Qurʾān”, MIDEO, III (1956), s. 280-282.

a.mlf., “Abu ‘Obayda, al-‘Aqaqa wa-l-barara”, a.e., III (1956), s. 283.

Abbas Erhîle, “Mecâzü’l-Ḳurʾân li-Ebî ʿUbeyde, muḥâvele râʾide fî merḥaleti’t-teʾsîs”, ed-Dâre, XII/3, Riyad 1407/1986, s. 235-246.

W. Madelung, “Abū ‘Ubayda Ma‘mar b. al-Muthannā as a Historian”, Journal of Islamic Studies, III/1, Oxford 1992, s. 47-56.

H. A. R. Gibb, “Abū ʿUbayda”, EI² (İng.), I, 158.

C. E. Bosworth, “Abū ʿObayda Maʿmar”, EIr., I, 355-356.

İnâyetullah Fâtihî Nejâd, “Ebû ʿUbeyde”, DMBİ, V, 711-718.