A‘zamgarh şehrinin Sarâyımîr kasabasında Encümen-i Islâhu’l-müslimîn (1906) üyeleri tarafından 1908 yılında Medrese-i ıslâhu’l-müslimîn adıyla kuruldu. İsmi 1909’da Medresetü’l-ıslâh oldu. Medresenin fikrî önderinin Şeyhülhind Mahmûd Hasan Diyûbendî’nin öğrencilerinden Asgar Hüseyin Dihlevî olduğu kaydedilmektedir (Kaur, s. 68). Encümen-i Islâhi’l-müslimîn’in kuruluş amacı İslâm toplumunu ıslah etmek, müslümanlar arasındaki ihtilâfları azaltmak, müslümanların dinî ve içtimaî meselelerini çözmekti. Programı da bu amaca yönelik olarak Şiblî Nu‘mânî tarafından hazırlandı. A‘zamgarh’taki Dârü’l-musannifîn Şiblî Akademisi ile Medresetü’l-ıslâh arasında ilmî ve idarî bağ kurmayı amaçlayan Şiblî bu düşüncesini gerçekleştirme konusunda başarılı oldu ve ölümüne kadar devam eden bu birliktelik daha sonra da sürdürüldü.
Medresetü’l-ıslâh’ta Kur’an’ın tefsirine özel önem verilmiş, hadis ve fıkıh ikinci sırada yer almıştır. Geleneksel medrese eğitiminde okutulan bazı mantık ve felsefe kitapları müfredattan çıkarılmış, onun yerine Arap dili ve edebiyatı eğitimine ağırlık verilmiş, müsbet ilimlere dair derslerin yanı sıra İngilizce ve Hintçe de müfredata konulmuştur. Medresede İngilizce eğitimi için gereken meblağın karşılanmasında yapılan bağışların kullanılmaması prensibi benimsenmiştir. Bu kurumda iki eğitim seviyesi vardır. Eğitim süresi beş yıl olan birinci seviyede başlangıç niteliğinde kitaplar okunmakta, ikinci seviyede Kur’an, Kur’an tefsiri, Kütüb-i Sitte, Arap edebiyatı, tarih, klasik ve modern felsefe, akaid, kelâm, gazetecilik, coğrafya, tarih, Hintçe, İngilizce dersleri verilmektedir. 1998 yılında yapılan değişiklikle müfredata fizik, kimya, biyoloji, matematik, bilgisayar, ekonomi, siyasal bilgiler dersleri de konulmuştur. Medresetü’l-ıslâh’ın Dâire-i Hamîdiyye adı verilen bir yayın birimiyle matbaası bulunmakta olup medrese mensubu hocaların kitaplarını neşretmektedir. Medrese bir dönem el-Iṣlâḥ adıyla aylık ilmî bir dergi çıkarmıştır.
Başlangıçtan itibaren Medresetü’l-ıslâh’ın Şiblî Nu‘mânî ve Hamîdüddin Ferâhî’nin dışında diğer önemli hocaları şunlardır: Mevlevî Abdülvâhid (Diyûbend mezunu), Mevlevî Ganî Pulpûrî, Murtazâ Hasan Bicnôrî, Necmeddin Islâhî, Mevlevî Mustafa Nedvî, Abdurrahman Niğrâmî, Mevlânâ Ahter Ahsen Islâhî, Emîn Ahsen Islâhî, M. Saîd Ensârî. Bedreddin Islâhî (medresenin müdürlerinden), Ebü’l-Leys Islâhî (Hindistan Cemâat-i İslâmî’nin emîri), Sadreddin Islâhî (Aligarh Müslüman Üniversitesi İdâre-i Tahkīk ve Tasnîf direktörü), Ebû Bekir Islâhî (Câmiatü’l-felâh’ın yöneticilerinden), Vahîdüddin Han (Delhi’de Islamic Center’in kurucusu), Yûsuf Islâhî (Râmpûr, Ẕikrâ dergisinin müdürü), Ziyâeddin Islâhî (Şiblî Akademisi müdürü ve Maʿârif dergisinin editörü) yeni dönem mezunlarından bazılarıdır. Ayrıca Pakistan’da da bu medresede yetişmiş “Islâhî” nisbesiyle anılan çok sayıda ilim, fikir ve devlet adamı bulunmaktadır. 1500 kadar öğrencisi bulunan medresede yetmiş beş müderris hizmet vermektedir.
Medresetü’l-ıslâh mezunları Hindistan ve Pakistan’da ilmî araştırmalar yapan, yayım faaliyetinde bulunan çeşitli müesseseler kurmuştur. Bunlardan İdâre-i Ulûmü’l-Kur’ân, Aligarh Müslüman Üniversitesi’nde hoca olan Medresetü’l-ıslâh mezunları tarafından 1984 yılında açılmıştır. Bu kurum, 1985’ten beri Mecelle-i ʿUlûmü’l-Ḳurʾân adıyla altı aylık ilmî bir dergi çıkarmaktadır. Pakistan’da da Emîn Ahsen Islâhî’nin önderliğinde faaliyet gösteren Medresetü’l-ıslâh mezunlarının çeşitli ilmî ve sosyal kuruluşları vardır. Mîs̱âḳ, Tedebbür, İşrâḳ, el-Mevrid ve Renaissance gibi dergiler bunlar tarafından yayımlanmaktadır. Nepal, Bihâr ve diğer yerlerde de Medresetü’l-ıslâh mezunlarının açtığı eğitim kurumları bulunmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA
Medresetü’l-Iṣlâḥ ki İbtidâ aôr Us kâ Naṣbü’l-ʿayn, A‘zamgarh 1966.
Ziyaud-Din A. Desai, Centres of Islamic Learning in India, New Delhi 1978, s. 37-38.
Mohammad Akhlaq Ahmad, Traditional Education among Muslims: A Study of Some Aspects in Modern India, Delhi 1985, s. 40-42.
K. Kaur, Madrasa Education in India: A Study of its Past and Present, Chandigarh 1990, s. 68-69.
İştiyak Ahmed Zıllî, “Ḫuṭbe-i İstiḳbâliye”, ʿAllâme Ḥamîdüddîn Ferâhî, Ḥayât u Efkâr: Maḳālât-ı Ferâhî Semînâr (nşr. Encümen-i Talebe-i Kadîm), A‘zamgarh 1992, s. 7-20.
Zaferü’l-İslâm Islâhî, “Mevlânâ Ḥamîdüddîn Ferâhî”, a.e., s. 42-44.
Muzaffer Hüseyin Gazâlî, “ʿAllâme Ḥamîdüddîn Ferâhî key Taʿlîmî Efkâr”, a.e., s. 523-532.
Şerefeddin Islâhî, Fikr-i Ferâhî, Lahor 2002, s. 453, 464-466, 509-510, 550-621, 632-633.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 28. cildinde, 343 numaralı sayfada yer almıştır.