1111 (1699-1700) yılında Şeyhülislâm Seyyid Feyzullah Efendi tarafından dârülhadis olarak yaptırılan bina Feyziye Dârülhadisi yanında Feyziye Medresesi (Feyzullah Efendi Medresesi) adlarıyla da anılmıştır (bk. FEYZULLAH EFENDİ MEDRESESİ). İnşa tarihinden bu yana çeşitli tamirler görmüş olan yapı 1894’teki İstanbul zelzelesi ve daha sonra Fatih yangınında hasar görünce Evkaf Nâzırı Şeyhülislâm Mustafa Hayri Efendi’nin gayretleriyle tamir ettirilmiş ve Feyzullah Efendi’nin vakfettiği kitaplar Evkaf Nezâreti’nce koruma altına alınmıştır.
Medîne-i Münevvere’de de bir medrese ve kütüphanesi bulunan Feyzullah Efendi’nin (Sicill-i Osmânî, IV, 34) 1111 (1699-1700) tarihli vakfiyesiyle kurduğu kütüphane zengin bir koleksiyona sahiptir. Oğlu Şeyhülislâm Mustafa Efendi’nin 1149 (1736-37) yılında yaptırdığı, halen kütüphanede mevcut olan bir sayımda belirtildiğine göre burada defterde kayıtlı 1965 kitap bulunmaktadır (Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 2196). Katalogda tefsir, hadis gibi ilimlerden başka şerhler ve hâşiyeler için ayrı bölümler açılmış, tasnif edilmekte güçlük çekilen bazı kitaplar da katalogun sonunda toplu olarak verilmiştir. Ayrıca kütüphanenin 1153’teki (1740) sayımında kırk sekiz kitabın eksik olduğu, buna karşılık kayda geçmemiş on dokuz kitabın bulunduğu görülmüştür. Feyzullah Efendi vakfiyesinde, kütüphanesine tayin ettiği üç hâfız-ı kütübe günlük 15’er akçe ücret ödenmesini sağlayarak diğer kütüphanelerde görülen, birinci hâfız-ı kütübe daha fazla ücret verilmesi şeklindeki uygulamadan farklı bir yol tutmuştur. Bazı arşiv kayıtlarından, kütüphane görevlilerinin ücretlerinin simkeşhâne mukātaası ile Erzurum’daki kömür memlehasından verildiği anlaşılmaktadır. Feyzullah Efendi vakfiyesinde hâfız-ı kütüblere kitapları temiz tutmaları için ek ücret tayin etmiştir. Ayrıca her akşam birinci hâfız-ı kütübün kütüphane kapısını kendi mührüyle mühürlemesi kaydıyla kütüphanenin gelirlerinden kızlarına evleninceye kadar günde 20’şer akçe verilmesini şart koşmuştur. Halil Efendi b. Abdurrahman adlı bir kişi, Zilhicce 1157’de (Ocak 1745) altmış adet kitabını Feyzullah Efendi Medresesi Kütüphanesi’ne vakfetmiştir.
Ali Emîrî Efendi, Osmanlı coğrafyasının çeşitli bölgelerinde vazifesi gereği dolaşmış ve her gittiği yerde kitap toplamıştır. 1908 yılında emekli olduktan sonra kırk küsur sandık kitapla birlikte İstanbul’a gelerek Beyazıt’ta iki katlı bir eve yerleşmiştir. Ali Emîrî Efendi içinde Osmanlı tarihleri, padişah divanları, şuarâ tezkireleri ve fermanlar bulunan, çoğu nâdir ve tek nüsha olan 16.000 cilt kitabını bağışlayarak 17 Nisan 1916 günü yapılan bir törenle ismini kendisinin verdiği Millet Kütüphanesi’ni hizmete açmıştır. Sonraları Fâtih Millet Kütüphanesi adı altında genel kitaplık haline getirilen kütüphanenin nâzırlığını ölümüne kadar sürdürmüştür. Ali Emîrî Efendi’nin bağışladığı kitaplar arasında, 30 altına satın aldığı Türk dilinin ilk sözlüğü olan Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânü lugāti’t-Türk adlı eserinin tek yazması da vardır. Onun kütüphaneye bağışladığı eserler Amasya Târihi müellifi Hüseyin Hüsâmeddin Efendi (Yasar) tarafından kayda geçirilmiş ve vakıf kayıt sistemine uygun olarak hem dillerine hem konularına göre tasnif edilmiştir. Yazma ve matbu eserlerin bir arada bulunduğu koleksiyonun Ali Emîrî Efendi bölümünde Arap harfli Türkçe gazete ve mecmua koleksiyonları ile kırk altı adet padişah fermanı da vardır.
Millet Kütüphanesi 1962-1993 yılları arasında İl Halk Kütüphanesi olarak hizmet vermiş, bu dönemde bünyesinde bulunan Cârullah Efendi, Hekimoğlu Ali Paşa, Pertev Paşa ve Reşid Efendi vakıf kütüphaneleri Süleymaniye Kütüphanesi’ne nakledilmiştir. Ali Emîrî Efendi’nin idaresinde iken nâzırlık adıyla anılan idarî görev onun vefatından sonra yerine tayin edilen Necati İlter zamanında müdürlüğe dönüştürülmüştür. Mehmet Ali Ayni’nin de bir süre müdür olduğu kütüphanede daha sonra sırasıyla Halit Dener, Şemim Emsen, Nail Bayraktar, Celalettin Kişmir ve Mehmet Serhan Tayşi müdürlük yapmıştır. Ayrıca Tahir Harimî Balcıoğlu, Tâhir Olgun, Müftüzâde Suûdülmevlevî (Ebüssuûd Efendi’nin soyundan), Karabağlı Mustafa Akabali Efendi ve Kenan Rifâî’nin oğlu Kâzım Büyükaksoy gibi birçok şahsiyet burada çalışmıştır. Kütüphanede bulunan Yemen’le ilgili yazma eserlerin katalogu Muhammed Îsâ Sâlihiyye tarafından Maḫṭûṭâtü’l-Yemeniyye fî mektebeti ʿAlî Emîrî Millet bi-İstânbûl adıyla yayımlanmıştır (Beyrut 1984).
17 Ağustos 1999 tarihinde Marmara bölgesinde meydana gelen depremde oldukça ağır hasar gören kütüphanenin koleksiyonu Beyazıt Devlet Kütüphanesi’ne nakledilerek üç ay içinde hizmete açılmıştır. Kütüphaneye ayrıca Murad Molla Halk Kütüphanesi de bağlıdır. Feyzullah Efendi ve Ali Emîrî Efendi bölümlerinin yer aldığı Millet Kütüphanesi’nde 3704’ü Arapça, 519’u Farsça, 2485’i Türkçe olmak üzere toplam 6708 yazma eser vardır. Kütüphanenin Feyziye Medresesi’ndeki binasında depremde meydana gelen hasarın tamiri çalışmaları devam etmektedir.
BİBLİYOGRAFYA
Sicill-i Osmânî, IV, 34; Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi II, s. 65-66, 96, 164, 173, 196, 227, 268; Mehmed Serhan Tayşi, “La Bibliothèque Millet”, International Congress of Bibliophiles (Fifteenth): Introduction to the Art of the Book in Turkey (ed. J.-L. Bacque-Grammont v.dğr.), İstanbul 1986, s. 11-14; a.mlf., “Şeyhü’l-İslâm Seyyid Feyzullâh Efendi ve Feyziyye Medresesi”, TDA, sy. 23 (1983), s. 9-100; a.mlf., “Millet Kütüphanesi’ndeki Eski Harfli Süreli Yayınlar Kataloğu”, a.e., sy. 46 (1987), s. 163-213; Ali Emîrî, “Diyârıbekir ‘Âmid’ Şehrinde Vaktiyle Bir Milyon Kırk Bin Cilt Kitabı Hâvi Cesim Bir Kütüphane”, Tarih ve Edebiyat Mecmuası, I/2, İstanbul 1338, s. 23-27; Müftîzâde Mehmed Esad, “Millet Kütüphânesi”, SR, XXI/538-539 (1339), s. 144-145; Muhtar Tevfikoğlu, Ali Emîrî Efendi, Ankara 1989, s. 54-69; a.mlf., “Millet Kütüphanesi Kurucusu Ali Emîrî Efendi”, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, XX/3, Ankara 1971, s. 147-155; Faruk K. Timurtaş, “Millet Kütüphanesinin Kurucusu Ali Emiri Efendi”, a.e., XXVIII/3 (1979), s. 115-117; Günay Kut, “İstanbul’daki Yazma Kütüphaneleri”, TD, sy. 33 (1981), s. 347-349; Müjgân Cunbur, “Ali Emirî Efendi, Kütüphanesi ve Çıkardığı Mecmua”, Erdem, VI/16, Ankara 1990, s. 239-251; Abdüsselâm Uluçam, “Feyzullah Efendi Medresesi”, DİA, XII, 528-529; Havva Koç, “Millet Kütüphanesi”, DBİst.A, V, 463.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2005 yılında İstanbul’da basılan 30. cildinde, 70-71 numaralı sayfalarda yer almıştır.