KESREVÎ, Seyyid Ahmed

Tebriz’de doğdu. Fakir bir çiftçi ailesinin çocuğudur. Öğrenimini Tebriz’de tamamladı. 1910’da molla oldu. Modern görüşleri sebebiyle mesleğini bırakıp Adalet Bakanlığı’nda çalışmaya başladı (1919). Şahın aleyhine açılmış bir davada davacılar lehinde oy kullanması ve onları savunmasından dolayı 1929 yılında Adalet Bakanlığı’ndan ihraç edildi. Bir süre Tahran Üniversitesi’nde tarih hocalığı yaptı. 1934’te üniversitede akademik hürriyet bulunmadığını ileri sürerek buradan da ayrıldı. Kesrevî, 1933 yılından itibaren özellikle ülkenin siyasî ve içtimaî meselelerini dile getiren yazılar yazdı. Eğitim sisteminin bozukluğu yüzünden halkın cehaletten kurtulamaması ve bundan dolayı toplumun geri kalması gibi konuları işlediği yazılarını kendisinin çıkardığı Peymân ile (1933-1942) Perçem (1941-1942) adlı dergilerde yayımladı. Mart 1946’da Tahran’da Fidâiyyân-ı İslâm adlı örgüt tarafından öldürüldü.

Eserlerinde Şiîliği ağır bir dille eleştiren Kesrevî, Şiîliğin başlangıçta siyasî emeller etrafında ortaya çıktığını, ancak zaman içinde bunların iman alanına alındığını ifade etmiştir. Şiîliğin Safevîler döneminde İran’da bir terör vesilesi olduğunu, ayrıca bu mezhebin on ikinci imam ve onun gaybete intikal ettiği fikrini ileri sürerek tarihi çarpıttığını söylemiştir. Ona göre Şîa, devletin vergi toplama yetkisini tartışıp zihinlerde mevcut otoriteye karşı meşruiyet tereddütlerinin doğmasına yol açmış, benimsediği takıyye prensibi gereği insanları yalancılığa özendirmiş, gizli imam anlayışı yoluyla demokrasiye ve halk hâkimiyetine karşı muhalefet geliştirmiş, din adamlarını merkeze koyarak insanların onları takip etmesinin yeteceğini iddia etmiştir. Ayrıca Şîa âlimleri imamlara olağan üstü özellikler atfetmiş, türbeleri ziyaret edildiği takdirde dünya ve âhiret hayatıyla ilgili her isteğin gerçekleşmesinde Allah’a aracı olabileceklerini ileri sürmüştür. Bu aşırı telakkiler dinin yozlaşmasına yol açmıştır. Şiî ulemâsı Kesrevî’nin bu fikirlerine büyük tepki göstermiş ve onu mürted ilân etmiştir. Diğer taraftan Kesrevî, klasik İran şiiriyle bu şiirin büyük temsilcilerini şarap içmeyi cazip göstermek, ahlâksızlığı, dilenciliği, dalkavukluk ve korkaklığı telkin etmek ve bunları meşrû saymakla suçlamış, toplumun ilerlemesine engel olduğunu söyleyerek tasavvufu da eleştirmiştir. Muhalifleri tarafından peygamberlik iddiasında bulunmakla suçlanan Kesrevî bu iddiaları reddetmiş, İslâmî esaslara bağlılık ve onları devam ettirmekten başka bir maksadı olmadığını belirtmiştir. Bu görüşleri yüzünden pek çok düşman kazanmış, bazı kitapları yakılmış, taraftarları ağır şekilde cezalandırılmıştır.

Eserleri. Arapça, Türkçe, Fransızca ve İngilizce bilen Kesrevî en faal olduğu 1930-1945 yılları arasında tarih, edebiyat ve dil konularında 100’e yakın kitap telif etmiş, çeşitli dergilerde çok sayıda makalesi yayımlanmıştır. Önemli eserleri şunlardır: ed-Dürretü’s-semîne (Tebriz 1337); Şehriyârân-ı Ġumnâm (Tahran 1307, 1308, 1309); Nâmehâ-yı Şehrhâ ve Dîvehâ-yı Îrân (Tahran 1308, I-II, 1309); Âyîn (I-II, Tahran 1311-1312); Târîḫ-i Pânṣad-i Sâle-i Ḫûzistân (Tahran 1312); Târîḫ-i Meşrûṭa-i Îrân (I-III, Tahran 1319, 1320, 1321); Âzerî yâ Zebân-ı Dâstân-ı Âzerbaycân (Tahran 1304); Târîḫçe-i Şîr u Ḫurşîd (Tahran 1309); Peyâm be-Dânişmendân-ı Avrupa ve Amerika (Tahran 1321); Ḥâfız çe Mîgûyed (Tahran 1322); Şîîgîrî (Tahran 1322; diğer eserleri için bk. Ferheng-i Îrân-zemîn, XVIII, 365-384).

BİBLİYOGRAFYA

Ahmed-i Kesrevî, Zindegân-i Men, Tahran 2535 şş..

Recebali Hâssebî, Seyyid Ahmed Kasravî-yi Tabrizî’nin Hayatı, Fikirleri ve Eserleri (doktora tezi, 1980), İÜ Merkez Ktp., nr. 1427.

Ervand Abrahamian, “Kasravi: The Integrative Nationalist of Iran”, MES, IX/3 (1973), s. 271-295.

Mahmûd Ketîrâî, “Kitâbşinâsî-yi Kesrevî”, Ferheng-i Îrân-zemîn, XVIII, Tahran 1351 hş., s. 361-398.

Mühendis Nâsih Nâtık, “Süḫenânî der Bâre-i Aḥmed Kesrevî”, Râhnümâ-yi Kitâb, XX/11-12, Tahran 1356 hş., s. 2-23.

Yahyâ Âryanpûr, Ez Nîmâ tâ Rûzgâr-i Mâ, Tahran 1376 hş., s. 90-102.

Asghar Fathi, “Ahmad Kasravi and Seyyed Jamal Waez on Constitutionalism in Iran”, MES, XXIX/4 (1993), s. 702-713.

M. A. Jazayery, “Kasrawī Tabrīzī”, EI² (İng.), IV, 732-733.

DMF, II, 225.