KETTÂNÎ, Muhammed İbrâhim

10 Ramazan 1325 (17 Ekim 1907) tarihinde Fas’ta doğdu. İlk eğitiminden sonra Karaviyyîn Camii’nde, diğer bazı mescid ve medreselerde öğrenim gördü, buralarda Arap dili ve edebiyatı, aklî ve dinî ilimler okudu. Hocaları arasında babası, amcası Muhammed b. Ca‘fer, amcasının oğlu Muhammed Tâhir b. Hasan, babasının halasının oğlu Muhammed Abdülhay el-Kettânî, Muhammed b. Abdülkebîr İbnü’l-Hâc es-Sülemî, Tâi‘ İbnü’l-Hâc es-Sülemî, Abdüsselâm b. Ömer el-Alevî, Ebû Şuayb ed-Dükkâlî, Ahmed b. Me’mûn el-Belgaysî, Muhammed b. Abdülmecîd el-Aksabî, Muhammed b. Arabî el-Alevî gibi âlimler anılır. Karaviyyîn’de okurken Ebû Şuayb ed-Dükkâlî ve Muhammed b. Arabî el-Alevî başta olmak üzere ıslah yanlısı hocalarının da etkisiyle Muhammed Gāzî, Abdülazîz b. İdrîs, Muhammed Muhtâr es-Sûsî, Allâl el-Fâsî gibi arkadaşlarıyla ıslah ve bağımsızlık hareketini başlatan gençler arasında yer aldı. Fas’taki bu hareketle Rabat’ta Ahmed Belâferîc, Tıtvân’da Abdüsselâm Benûne ve kardeşi Muhammed Benûne’nin liderlik ettiği hareketler arasında bağlantı kurulmasını sağladı. 1930’da Karaviyyîn’de mezuniyet imtihanını kazandıkları halde Fransız sömürge yönetimi tarafından kendilerine diploma verilmesi, bağımsızlık yanlısı hareketlerde bulunmayacaklarına dair bir belge imzalamaları şartına bağlanınca arkadaşları Abdülazîz b. İdrîs ve Allâl el-Fâsî ile birlikte bu teklifi reddetti. Babasının imamlık ve vâizlik yaptığı Bû Ukde Mescidi’nde aynı görevleri yerine getirdi, ders verdi. Ayrıca Karaviyyîn Camii’nde vâizlik yaptı. 1935’te Cezayir’in Tilimsân şehrinde toplanan IV. Kuzey Afrika Müslüman Talebeleri Kongresi’ne katıldı; burada Cezayir bağımsızlık hareketi liderlerinden Muhammed Beşîr el-İbrâhimî ve Cem‘iyyetü’l-ulemâi’l-müslimîn lideri Abdülhamîd b. Bâdîs’le tanıştı; sömürgeciliğe karşı iki ülke arasında yardımlaşma ve iş birliği imkânları konusunda onlarla görüştü. Bağımsızlık yanlısı siyasal görüş ve faaliyetleri sebebiyle 1936-1955 yılları arasında Fas, Setât, Cedîde, Dârülbeyzâ, Miknâs, Rabat ve diğer bazı yerlerde toplam sekiz yıl süren hapis ve sürgün hayatı yaşadı, işkenceye uğradı.

Kettânî, Kral V. Muhammed’in Madagaskar’daki sürgünden dönüp tekrar tahta oturması üzerine (1955) Rabat’ta el-ʿAlem gazetesine yazar olarak tayin edildi. Fransız yönetiminin kendisine vermediği Karaviyyîn diplomasını aldı. 1957’de Rabat Umumî Kütüphanesi’nin yazmalar bölümüne müdür oldu ve emekliye ayrılıncaya kadar görevini sürdürdü. Bu sırada ülkedeki çeşitli mescid ve zâviyeler yanında Cezayir, Libya, Türkiye, Suudi Arabistan, Irak, İran, Suriye, Lübnan, Hindistan, Endonezya, Malezya, İtalya, İspanya, Fransa, Almanya, İsviçre, Kanada, Amerika Birleşik Devletleri’nde Harvard ve Princeton üniversitelerinde yazma eserler konusunda araştırmalarda bulundu. Rabat Kraliyet Kütüphanesi, Temgrût’taki ez-Zâviyetü’n-Nâsıriyye, Cebelülayyâşî’deki ez-Zâviyeti’l-Hamzaviyye, Miknâs ve Tâze ulucamilerinin kütüphaneleriyle diğer yerlerdeki nâdir yazmaları bulup ortaya çıkardı. Ülkede bazı bölgelere yaptığı seyahatlerde Muhammed Haccî ve Muhammed el-Menûnî gibi yazma ve tahkik konusunda uzman kişiler kendisine yardımcı oldu. Uluslararası sempozyum ve kongrelere katılarak özellikle yazmalar konusunda ilgi çeken tebliğler sundu. Rabat’ta V. Muhammed Lisesi’nde öğretmenlik yaptı. el-Medresetü’l-idâriyye ve Ma‘hedü’d-dürûsi’l-ulyâ’da, ayrıca Rabat’ta V. Muhammed Üniversitesi Edebiyat ve Hukuk fakültelerinde ders verdi. Mağrib Kraliyet Akademisi’ne üye seçildi. Hukuk ve eğitim alanında yeni düzenlemeler yapan komisyonlarda görev aldı. Bu arada siyasî faaliyetlerini de sürdürdü; Kütletü’l-ameli’l-vatanî ve el-Hizbü’l-vatanî’ye, Hizbü’l-istiklâl’in millî meclisiyle merkez komitesine üye seçildi. el-Lecnetü’l-Mağribiyye li-müsânedeti’l-kifâhi’l-Filistînî ve Cem‘iyyetü şebâbi’n-nehdati’l-İslâmiyye’nin kurucuları arasında yer aldı. 1957’de Abdullah Kennûn başkanlığında tanınmış âlimlerin yer aldığı resmî bir heyetle Haremeyn’e giderek hac farîzasını eda etti. Bu vesileyle Şam, Beyrut ve Kahire’ye gitti. 29 Rebîülâhir 1411 (18 Kasım 1990) tarihinde Rabat’ta vefat eden Kettânî, Şühedâ Kabristanı’na defnedildi. Vefat ayının bazı kaynaklarda cemâziyelevvel şeklinde kaydedilmesi (Hamza b. Tayyib el-Kettânî – M. Hamza b. Ali el-Kettânî, XX, 6761) yanlış olmalıdır. Zira amcasının torununun oğlu Ali b. Muhammed Müntasır el-Kettânî, İnbiʿâs̱ü’l-İslâm fi’l-Endelüs adlı eserine onun yazdığı uzun girişten sonra bu yazısını tamamlayamadan 29 Rebîülâhir’de vefat ettiğini belirtir (İnbiʿâs̱ü’l-İslâm, s. 20; ayrıca bk. İbnü’l-Hâc, s. 140).

Kettânî, Muhammed Abduh, Cemâleddîn-i Efgānî, M. Reşîd Rızâ gibi ıslah yanlısı âlimler yanında özellikle hocaları Ebû Şuayb ed-Dükkâlî ve Muhammed b. Arabî el-Alevî’nin etkisinde kalarak Selefî anlayışı benimsemiş, mezheplere karşı saygılı olmakla birlikte körü körüne taklidi reddetmiş ve kurumsal ictihadı savunmuştur. Zâhiriyye mezhebi üzerine yaptığı çalışmalar da bu yaklaşımıyla ilgilidir. Müslümanların geçmişte olduğu gibi çağdaş uygarlığın oluşmasına etkin biçimde katılmaları ve bu yönde bir eğitim öğretim programının uygulanması gerektiği görüşündedir. Kettânî’nin öğrencileri arasında amcasının torunu Muhammed Müntasır, amcasının oğlu İdrîs b. Muhammed, tarihçi Abdülvehhâb b. Mansûr, düşünür Muhammed el-Habâbî, Muhammed b. Şakrûn ve Abdülhâdî Bû Tâlib gibi şahsiyetler bulunmaktadır. Babasından ona kalan, kendisinin değerli eserlerle zenginleştirdiği kütüphane çocuklarına intikal etmiştir. İbn Sûde, hakkında bilgi verdiği birçok eseri onun kütüphanesinde gördüğünü veya onun kendisine bildirdiğini yazmıştır.

Kettânî’nin oğlu Hâlid ile amcasının torununun oğlu Ali b. Muhammed Müntasır onun vefatı sırasında yapılan konuşmaları, gazetelerde çıkan yazıları, İstiklâl Partisi tarafından bir süre sonra düzenlenen anma toplantısındaki konuşmaları, bazı araştırma ve yazılarını el-ʿAllâme el-mücâhid Muḥammed İbrâhîm el-Kettânî: Ḥayâtü ʿilm ve cihâd adıyla kitap haline getirmişlerdir (Dârülbeyzâ 1992; el-ʿAllâme el-mücâhid Muḥammed İbrâhîm el-Kettânî: Ḳıṣṣatü teʾsîsi’l-ḥareketi’l-vaṭaniyye ve’l-ḥareketi’s-Selefiyye bi’l-Maġrib ve nebẕe ʿan târîḫi ʿilmi’l-mektebât ve’l-maḫṭûṭât, Rabat 2007). Abdüllatîf el-Katbiyevî, Rabat V. Muhammed Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde el-Üstâẕ Muḥammed İbrâhîm el-Kettânî: Ḥayâtühû, âs̱âruhû ve cühûdühû fi’l-baḥs̱ ve’t-taḥḳīḳ (1980-1981) adıyla bitirme tezi hazırlamış, çocukları ve arkadaşları da tanıtım amacıyla bir web sitesi kurmuştur (http://el-kettani.com).

Eserleri. Kettânî’nin bir kısmı basılabilen eserleri çocuklarına intikal eden özel kütüphanesindedir. Telif: 1. Min ẕikreyâti secînin mükâfiḥ fî ʿahdi’l-ḥimâyeti’l-Fransiyye el-baġīż bi’l-Maġrib ev Eyyâmü Kûlmîme (Rabat 1397/1977). 2. en-Naẓariyyetü’l-ʿâmme li’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye. V. Muhammed Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde verdiği İslâm hukukuyla ilgili derslerden oluşan iki ciltlik bu eserde, klasik İslâm hukuk sisteminde ayrı ayrı ele alınan konuların belirli teoriler altında incelenebileceği ve İslâm hukukunun çağdaş gelişmelere uygulanabilecek bir yapıya sahip olduğu dile getirilmektedir. 3. Ṭabaḳātü’l-müctehidîn ve aʿdâʾü’t-taḳlîd fi’l-İslâm. Yaklaşık kırk yıllık bir mesainin ürünü olan, başlangıçtan zamanımıza kadar İslâm’da ictihada çağrı düşüncesinin ele alındığı beş ciltlik eserde yaklaşık 5000 biyografiye yer verilmiştir. 4. Daʿve ilâ istiḳlâli’l-fikr fi’l-İslâm. Eserde insanı yaratılış amacı konusunda duygularını ve aklını kullanmaya davet, delile dayanma, delil olmadan geçmiş nesilleri ve din âlimlerini taklitten, zan ve hevâya uymaktan uzak durma gibi İslâm’ın temel ilkeleri ve bağımsız düşünce karşısındaki engeller üzerinde durulmaktadır. 5. Müʾellefâtü’l-İmâm İbn Ḥazm el-Endelüsî ve resâʾilühû beyne enṣârihî ve ḫuṣûmih. Eserde İbn Hazm’ın kayıp, mevcut, yazma ve matbu bütün eserleri, bunlara atıfta bulunan kaynaklar, İbn Hazm’a nisbeti yanlış veya şüpheli olan eserler hakkında bilgi verilmiş, zaman zaman bunlardan parçalar iktibas edilmiştir (ilk kısmı, es̱-S̱eḳāfeti’l-Maġribiyye, sy. 1 [Rabat 1970], s. 83-107). 6. Ṭalâʾiʿu’l-yaḳaẓati’l-Maġribiyye ev Ebû Şuʿayb ed-Dükkâlî ve’s-Selefiyye. Islahçı Selefiyye düşüncesinin özellikle Mağrib’de oynadığı rol ve bu konuda Ebû Şuayb ed-Dükkâlî’nin çabalarıyla ilgilidir. 7. Neşʾetü’l-fikri’l-İslâmî el-ḥadîs̱. Rabat V. Muhammed Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde 1969-1970 yılında verdiği derslerden oluşan eserde Muhammed b. Abdülvehhâb’dan Muhammed Abduh’a kadar yeni İslâm düşüncesinin ortaya çıkışı, bu konuda tanınmış âlim ve düşünürlerin hayatı ve fikirleri anlatılır. 8. Teṭavvürü’l-kitâbi’l-İslâmî fi’l-ʿaṣri’l-ḥadîs̱. Selefî hareketin ortaya çıkışı ve bunun İslâm araştırmalarının gelişmesi konusundaki etki ve önemiyle ilgilidir. 9. Fażlü Câmiʿati’l-Ḳaraviyyîn fi’d-difâʿ ʿani’s-siyâdeti’l-vaṭaniyye ḫilâle’l-ʿaṣr. 10. Min ẕikreyâtî ʿan neşʾeti’l-ḥareketi’l-vaṭaniyye bi’l-Maġrib. Fas’ta sömürgeciliğe karşı bağımsızlık hareketinin ele alındığı eserde bazı kişiler, olaylar, tarihler, belge niteliğindeki fetvalar, cuma hutbeleri, eserler, şiirler bir araya getirilmiştir. 11. Fihrisü maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyyeti’l-maḥfûẓa fi’l-Ḫizâneti’l-ʿâmme bi’r-Rabâṭ. Kettânî’nin, Rabat Umumi Kütüphanesi’ne 1954-1958 yılları arasında giren 2000’i aşkın yazma eseri Sâlih et-Tâdilî ile birlikte tavsif ettiği iki ciltlik eserin kütüphane katalogunun IV. cildini oluşturan ilk cildi hazırlayanların adı yazılmadan basılmış (Rabat 1973), serinin V. cildini teşkil eden II. cildi ise adları anılarak yayımlanmıştır (Dârülbeyzâ 1997). 12. Fihrisü mecmûʿatin mine’n-nuṣûṣi’l-mevcûde fi’l-maḫṭûṭâti’l-Maġribiyye. UNESCO’nun isteğiyle hazırlanan bu kitapta Afrika siyasal ve kültürel tarihini ortaya çıkarmak amacıyla coğrafî, tarihî, siyasî ve kültürel metinler bir araya getirilmiştir. 13. Selefiyyetü’l-İmâm Mâlik. Kettânî’nin Rabat’ta 1971’de İmam Mâlik Haftası münasebetiyle verdiği bir konferansın metnidir (nşr. Muhammed Hamza b. Ali el-Kettânî, Kettânî ailesinden diğer bazı âlimlerin İmam Mâlik’le ilgili üç eseriyle birlikte, Beyrut 2007). Müellifin diğer bazı eserleri de şunlardır: Vâlidî kemâ ʿareftühû, Ebû Şuʿayb ed-Dükkâlî kemâ ʿareftuhû, Keyfe istetâʿa’l-müslimûn el-muḥâfaẓa ʿale’n-naṣṣi’l-Ḳurʾânî, Fihrisü şüyûḫî fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân ve’l-ḥadîs̱, el-Evṣâfü’l-bedîʿa li’l-efʿâli’l-feẓîʿa, el-İmâm el-İbrâhîmî, ʿAbdülhâdî el-ʿIrâḳī el-mükâfiḥi’l-vefî.

Kettânî şu eserleri de ihtisar etmiştir: Süleyman b. Muhammed el-Havvât eş-Şefşâvenî, el-Büdûru’d-dâviye fî aʿlâmi’z-zâviyeti’d-Delâʾiyye; Abdullah b. Ömer el-Ayyâşî, el-İḥyâʾ ve’l-intiʿâş fî terâcimi sâdâti zâviyeti Âyt ʿAyyâş; Ca‘fer b. İdrîs el-Kettânî, ed-Devâḥi’l-medhiyye li’l-fıraḳi’l-maḥmiyye; Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî, en-Nübẕetü’l-yesîretü’n-nâfiʿa elletî hiye li-estâri aḥvâli’ş-şuʿbeti’l-Kettâniyye râfiʿa; İbn Abdüsselâm ed-Der‘î en-Nâsırî, el-Mezâyâ fîmâ ḥades̱e mine’l-bidaʿ bi-Ümmi’z-zevâyâ; İbn Zekrî el-Fâsî, es-Seyfü’ṣ-ṣârim fi’r-red ʿale’l-mübtediʾi’ẓ-ẓâlim; Ahmed b. Muhammed el-İmrânî, Fihrist; Muhammed b. Abdullah el-Mekkûdî, el-İrşâd ve’l-beyân fî reddi mâ enkerehü’r-rüʾesâʾü min ehli’z-zamân.

Neşir: Lisânüddin İbnü’l-Hatîb, Aʿmâlü’l-aʿlâm fî-men bûyiʿa kable’l-iḥtilâm min mülûki’l-İslâm (Mağrib tarihiyle ilgili üçüncü kısım, Târîḫu’l-Maġribi’l-ʿArabî fi’l-ʿaṣri’l-vasîṭ adıyla, Dârülbeyzâ 1964, 1980, Ahmed Muhtâr el-Abbâdî ile birlikte); İbn İzârî el-Merrâküşî, el-Beyânü’l-muġrib fî aḫbâri’l-Endelüs ve’l-Maġrib (Muvahhidler’le ilgili kısım, Tıtvân 1956-1960, 1963, Muhammed b. Tâvît et-Tıtvânî ve A. Huici Miranda ile birlikte; Dârülbeyzâ-Beyrut 1985, Muhammed b. Tâvît et-Tıtvânî, Abdülkādir Zimâme ve Muhammed Züneybir’le birlikte); Muhammed Mâülayneyn eş-Şinkītî, el-Ceʾşü’r-rabîṭ fi’n-niḍâl ʿan Maġribiyyeti Şinḳīṭ (Dârülbeyzâ 1376/1957); Tâlib Muhammed b. Ebû Bekir el-Bertellî el-Velâtî, Fetḥu’ş-şekûr fî maʿrifeti aʿyâni ʿulemâʾi’t-Tekrûr (Beyrut 1401/1981, Muhammed Haccî ile birlikte); Manẓûmetü İbn Ḥazm fî ḳavâʿidi uṣûli fıḳhi’ẓ-Ẓâhiriyye (MMMA [Kahire], XXI/1 [1395/1975], s. 149-151); Şeẕerât min Kitâbi’s-Siyâse el-mefḳūde l’İbn Ḥazm (üç yazma içinde yer alan on yedi metinden oluşur; Mecelletü Maʿhedi Mevlây el-Ḥasan li’l-ebḥâs̱i’l-Maġribiyye, sy. 5 [Tıtvân 1960], s. 94-107); Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, Taḳvîmü’l-lisân (bir kısmı, Abdülazîz Binabdullah ile birlikte, el-Lisânü’l-ʿArabî, VII/1 [Rabat 1389/1970], s. 415-437).

Makale: Kettânî’nin bazı önemli makaleleri şunlardır: “el-Kitâbü’l-Maġribî ve ḳıymetühû” (el-Baḥs̱ü’l-ʿilmî, II/4-5 [Rabat 1384-1385/1965], s. 9-75; el-Lisânü’l-ʿArabî, sy. 3 [Rabat 1385/1965], s. 184-207; nşr. Muhammed Hamza b. Ali el-Kettânî, el-Ḥikme, XII [Medine 1997], s. 325-400); “Cevle fi’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye bi-İsbânyâ (Madrid)” (Daʿvetü’l-ḥaḳ, IX/9-10 [Rabat 1386/1966], s. 82-87; X/1 [1386/1966], s. 48-98; X/2, s. 93-98; X/3 [1386/1967], s. 92-97; X/5, s. 53-58); “el-Maḫṭûṭâtü’l-ʿArabiyye fi’l-ʿâlem: Ṭabîʿatü dûri’l-maḥfûẓât fi’l-Maġrib ve ʿalâḳātühâ bi-dirâseti târiḫi’l-Maġrib” (MMMA [Kahire], XIII/2 [1387/1967], s. 195-210; Fr. trc. Hespéris Tamuda, IX/3 [1968], s. 459-468); “Müʾellefâtü’l-İmâm Ebî ʿAbdillâh el-Mâzerî bi’l-mektebâti’l-Maġribiyye” (el-Menâhil, III/6 [Rabat 1396/1976], s. 323-330).

Muhammed Hamza b. Ali Müntasır el-Kettânî, müellifin aşağıda anılan makalelerini bir araya getirip ictihad ve ictihad tarihine dair hacimli bir girişle birlikte el-İctihâd ve’l-müctehidûn fi’l-Endelüs ve’l-Mağrib adıyla neşretmiştir (Beyrut 2004): “Müʾellefâtü’l-İmâm İbn Ḥazm el-Endelüsî ve resâʾilühû”; “Hel essere İbn Ḥazm fi’l-fikri’l-Mesîḥî” (el-Beyyine, I/2, Rabat 1381/1962, s. 68-87; Fr. trc. Germain Ayache, Hespéris Tamuda, IV/3, 1963, s. 269-287); “Beyne yedeyi şeẕerât min Kitâbi’s-Siyâse el-mefkûd l’İbn Ḥazm”; “Ebû ʿAbdillâh İbnü’l-Münâṣıf el-müctehidü’l-Maġribî: Ḥayâtühû ve âs̱ârühû ve menhâhû fi’l-ictihâd” (el-Bâḥis̱, II/2, Rabat 1392/1972, ayrı basım, 72 sayfa); “Ṣafḥa mechûle min târîḫi’l-fikri’l-İslâmî: Ḥavle kitâbeyn ḥâmmeyn: el-Mevridü’l-ahlâ fi’ḫtisâri’l-Muḥallâ l’İbn Ḥazm ve el-Ḳıdhu’l-muʿallâ fî ikmâli’l-Muḥallâ l’İbn Ḫalîl” (Daʿvetü’l-ḥaḳ, I/6, Rabat 1377/1957; I/7, 1377/1958; MMMA [Kahire], IV/2 [1958], s. 309-344; Fr. trc. A. Faure, Hespéris, XLV/3-4, 1954, s. 298-328); “Ḥavle Kitâbi’l-Kidhi’l-muʿallâ fî ikmâli’l-Muḥallâ” (Daʿvetü’l-ḥaḳ, III/6, 1379/1960, s. 52-53; Fr. trc. A. Faure, Hespéris Tamuda, II/1, 1961, s. 161-170); “İḥyâʾü’l-ictihâd bi-iʿtibârihi ḳāʾideten min ḳavâʾidi’t-tefkîr fi’l-İslâm” (Mecelletü’l-Ekâdîmiyye, sy. 1, Rabat 1404/1984).

BİBLİYOGRAFYA :

Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, Delîlü müʾerriḫi’l-Maġribi’l-aḳṣâ, Dârülbeyzâ 1960-65, I, 45, 51, 72, 95, 109, 118, 184, 198, 240, 241, 249; II, 329, 436, 442, 455, 480, 489; Abdülvehhâb b. Mansûr, Aʿlâmü’l-Maġribi’l-ʿArabî, Rabat 1399/1979, I, 192-201; Menûnî, Meẓâhiru yaḳaẓati’l-Maġribi’l-ḥadîs̱, Beyrut 1405/1985, I, 355; J. Cagne, Nation et nationalisme au Maroc, Rabat 1988, s. 97, 353, 355, 358; Latifa Benjelloun-Laroui, Les bibliothèques au Maroc, Paris 1990, s. 311; İbnü’l-Hâc Muhammed b. Fâtımî es-Sülemî, İsʿâfü’l-iḫvâni’r-râġıbîn bi-terâcimi sülletin min ʿulemâʾi’l-Maġribi’l-muʿâṣırîn, Dârülbeyzâ 1412/1992, s. 135-140; Ahmed-Chouqui Binebine, Histoire des bibliothèques au Maroc, Rabat 1992, s. 214-215; Ali Müntasır el-Kettânî, İnbiʿâs̱ü’l-İslâm fi’l-Endelüs, İslâmâbâd 1413/1992, s. 20; Allâl el-Fâsî, el-Ḥarekâtü’l-istiḳlâliyye fi’l-Maġribi’l-ʿArabî, Rabat 1993, s. 258, 307; M. Haccî, Cevlât târîḫiyye, Beyrut 1995, s. 437-444; Ahmed el-Alâvine, Ẕeylü’l-Aʿlâm, Cidde 1418/1998, s. 163-164; a.mlf., et-Teẕyîl ve’l-istidrâk ʿalâ Muʿcemi’l-müʾellifîn, Cidde 1423/2002, s. 258; Nizâr Abâza – M. Riyâz el-Mâlih, İtmâmü’l-Aʿlâm, Beyrut 1999, s. 218; Abdülkerîm Gallâb, Târîḫu’l-ḥareketi’l-vaṭaniyye bi’l-Maġrib, Dârülbeyzâ 1420/2000, I, 178, 179; M. Hayr Ramazan Yûsuf, Muʿcemü’l-müʾellifîne’l-muʿâṣırîn: Vefeyât 1315-1424 (1897-2003), Riyad 1425/2004, II, 524-526; Hadîce Harekât, “Muḥammed İbrâhîm el-Kettânî”, Mevsûʿatü’l-ḥareketi’l-vaṭaniyye ve’l-muḳāveme ve ceyşi’t-taḥrîr bi’l-Maġrib, Rabat 2009, II/6, s. 810-817; Hasan es-Sâdıkī, “Muḥammed İbrâhîm el-Kettânî”, a.e., II/6, s. 818-820; Hamza b. Tayyib el-Kettânî – M. Hamza b. Ali el-Kettânî, “Kettânî, Muḥammed İbrâhîm”, Maʿlemetü’l-Maġrib, Rabat 1425/2004, XX, 6760-6761.