Tam adı Kitâbü’l-Muhît fî ilmi’l-eflâk ve’l-ebhur olan eserini Seydi Ali Reis, Hindistan’da Gucerât’ın başşehri Ahmedâbâd’da iken 1554 yılında kaleme almış ve ülkeye dönüşünde Edirne’de bulunan Kanûnî Sultan Süleyman’a sunmuştur. Kitap, Hint Okyanusu’nda sefere çıkan denizcilerin kılavuz almadan yollarına devam etmelerini sağlayacak bilgiler içermektedir. Kâtib Çelebi’nin “derya ilminde ve felekiyatta mâhir bir kişi” diye nitelediği Seydi Ali Reis (Tuhfetü’l-kibâr, s. 62) bu kitabı yazarken İbn Mâcid (ö. X./XVI. yüzyılın başları) ve Süleyman el-Mehrî (ö. 917/1511’den sonra) gibi denizcilerin eserleriyle tanıştığı bazı Hintli kılavuz kaptanlardan faydalanmış ve bunlara kendi gözlemlerini eklemiştir.
Müellifin kaleminden çıkan orijinal nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde bulunan (Revan Köşkü, nr. 1643) Kitâbü’l-Muhît on bab ve elli fasla ayrılmıştır. Birinci bab yön tayini, gök daireleri, yıldızların uzaklıklarının ve yüksekliklerinin hesaplanması; ikinci bab takvim, güneş ve ay yılları; üçüncü ve dördüncü bablar pusula; beşinci bab denizcilikte önem taşıyan yıldızlar, altıncı bab Hint Okyanusu’ndaki başlıca limanlar ve adalar; yedinci bab astronomi bilgileri ve bazı limanlar arasındaki uzaklıklar; sekizinci bab rüzgârlar, özellikle muson rüzgârlarının çeşitli takvimlere göre başladığı tarihler; dokuzuncu bab izlenecek deniz yolları; onuncu bab tûfanlar, büyük fırtınalar ve bunlara karşı alınması gereken önlemler konularını işlemektedir. Seydi Ali Reis kitabına ek olarak bazı haritalar da çizmiş, böylece çalışmasını ayrıca Hint Okyanusu için önemli ve güvenli bir portolan haline getirmiştir. Dördüncü baba yaptığı ekte ise Amerika kıtasının keşfedildiğini belirtmekte ve Portekizli gemicilerin buldukları bu kıtanın 90° batı boylamı ile 10° güney enlemine kadar uzandığını, en güneyindeki “karanlık diyar”a Macellan (Magalaniye) Boğazı’ndan geçilerek varıldığını söylemektedir. Böylece Kitâbü’l-Muhît, Pîrî Reis’in Kitâb-ı Bahriye’sine göre Amerika’nın keşfi hakkında daha yeni bilgiler veren bir Osmanlı kaynağı olmuştur.
Kitâbü’l-Muhît Türk bilginlerinden çok Avrupa bilim dünyasının dikkatini çekmiş ve önemli bölümleri çeşitli Batı dillerine çevrilerek yayımlanmıştır. Avusturyalı Osmanlı tarihçisi Hammer eserin deniz astronomisine ve fizikî coğrafyaya ait kısımlarını İngilizce’ye (“Extracts from the Mohit”, Journal of the Asiatic Society of Bengal, III, V-VII [1834-1838]), Luigi Bonelli coğrafyaya ait dördüncü ve altıncı bölümleriyle yedinci bölümünün bir kısmını İtalyanca’ya (“Del Muhit, ʿdescrizione dei mari delle Indie, dell’ammiraglio turco Sīdī ʿAli detto Katib-i Rum”, Rendiconti della Reale Accademia dei Lincei, III [1894], s. 751-777), Maximilian Bittner Hint Okyanusu’ndaki limanlar, adalar, Hindistan’ın rüzgâr altı ve rüzgâr üstü sahillerine ait kısımlarıyla Yeni Dünya’ya ait zeyli Seydi Ali’nin tarifi üzere çizilen otuz harita ile birlikte Almanca’ya (“Die topographischen Kapitel des indischen Seespiegels, Mohît”, Mitteilungen der Geographischen Gesellschaft, Wien 1897, XL, s. 329-419) çevirerek yayımlamıştır. Eserin tıpkıbasımı Fuat Sezgin tarafından Almanca önsözle birlikte yapılmıştır (Frankfurt 1997). Türkler’den ise yalnızca Kâtib Çelebi Cihannümâ’sında Cava, Sumatra, Seylan adalarını ve Hint Okyanusu’ndaki öteki adaları anlatırken Kitâbü’l-Muhît’teki bilgileri aynen aktarmıştır.
BİBLİYOGRAFYA
Seydi Ali Reis, Kitâbü’l-Muhît (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1418/1997, bk. neşredenin girişi.
Celâlzâde, Tabakātü’l-memâlik, vr. 482b-483b.
Âlî Mustafa, Künhü’l-ahbâr, Nuruosmaniye Ktp., nr. 3406, vr. 275b-272b.
Peçuylu İbrâhim, Târih, I, 367-384.
Kâtib Çelebi, Tuhfetü’l-kibâr, s. 62-66.
Müneccimbaşı, Sahâifü’l-ahbâr, III, 506 vd.
Mehmed Şükrü, Esfâr-i Bahriyye-i Osmâniyye, İstanbul 1306, s. 443-454.
Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, s. 68-73.
Kemal Özdemir, Osmanlı Deniz Haritaları, Ali Macar Atlası, İstanbul 1992, s. 86 vd.
C. E. A. W. Oldham, “Sidi Ali Shalabi in India 1554-1556”, The Indian Antiquary, sy. 59 (1930), s. 219-224, 239-241; sy. 60, s. 5-8, 26-30.
Şahabettin Tekindağ, “Seydi Ali Reis Hakkında Düşünceler”, Tarihten Sesler, sy. 13-14, İstanbul 1944, s. 21-24.
Cengiz Orhonlu, “Seydi Ali Reis”, TED, I (1970), s. 39-56.
Şerafettin Turan, “Seydi Ali Reis”, İA, X, 531.
S. Maqbul Ahmad, “Ibn Mād̲j̲id”, EI2 (İng.), III, 856.
S. Soucek, “Sīdī ʿAlī Reʾīs”, a.e., IX, 535-536.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2002 yılında Ankara’da basılan 26. cildinde, 111-112 numaralı sayfalarda yer almıştır.