KİTÂBÜ’s-SEB‘A

II. (VIII.) yüzyıldan itibaren çeşitli imamların kıraati hakkında eserler yazılmış ve özellikle III. (IX.) yüzyılda yirminin üzerinde imamın kıraatini bir araya toplayan kitaplar telif edilmişse de (İbnü’l-Cezerî, I, 34) bunlardan hiçbiri kıraat ilmiyle meşgul olanların ortaklaşa ilgisini çekmemiştir. Bu durum herkesin istediği -bazıları sahih olmayan- kıraati okuması, hatta mushafın hattına uymayan şâz okuyuşları, ayrıca mushafın hattına uysa da kendi dil anlayışına uygun vecihleri tercih edenlerin ortaya çıkması gibi bir sonuç doğurmuştur (bk. İBN MİKSEM el-ATTÂR; İBN ŞENEBÛZ). Bu sebeple İbn Mücâhid, belli başlı beş merkezden (Mekke, Medine, Basra, Kûfe, Dımaşk) seçtiği yedi imamın kıraatini ilk defa bir araya getirerek bu eserini yazmıştır.

Tam adı Kitâbü’s-Sebʿa fi’l-ḳırâʾât olan eserin mukaddimesinde müellif önce kıraatlerle ilgili karmaşaya işaret etmiş; Ebû Amr b. Alâ’nın, “Nasıl okunmuşsa öyle okumamız gerekli olmasaydı ben şu şu harfleri şöyle şöyle okurdum” dediğini, ayrıca kıraatin daha sonra gelen nesillerin bir öncekilerden aldıkları bir sünnet olduğunu bildiren değişik rivayetleri naklederek sahih isnadla sabit olmayan ve mushafın hattına uymayan okuyuşların doğru olmadığına dikkat çekmiştir. Ardından eserde Nâfi‘ b. Abdurrahman’dan başlanmak suretiyle yedi kıraat imamının kısa biyografileri verilmiş, hocaları ve talebeleri tanıtılmış, bu imamların kıraatlerini İbn Mücâhid’e ulaştıran senedler zikredilmiştir.

Yedi imamdan Nâfi‘ b. Abdurrahman’ın kıraati için yirmiden çok sened verilmiş, yedi kıraat konusunda daha sonra yazılan eserlerde bu kıraat için genellikle tercih edilen meşhur iki râviden Kālûn bu senedlerden sadece üçünde, Verş ise ikisinde yer almıştır. Diğer imamlardan Ebû Ma‘bed İbn Kesîr kıraati için yedi, Âsım b. Behdele kıraati için on dört, Hamza b. Habîb kıraati için altı, Ali b. Hamza el-Kisâî kıraati için beş, Ebû Amr b. Alâ kıraati için on beş, Abdullah b. Âmir kıraati için dört senede yer verilen kitapta, Fâtiha sûresinden başlanmak suretiyle ve mushaftaki tertibe uyularak âyetler üzerindeki okuyuş farklılıklarına işaret edilmiştir. İdgam, sâkin nûn ve tenvîn, med ve kasır, hemzenin bir veya yan yana iki kelimede bulunması, fetih ve imâle gibi konularla ilgili açıklamalar ve genel kurallar ilk geçtikleri yerde ele alınmış, yani bu konulara dair ihtilâflar sûrelerin içinde veya sonunda incelenmiştir. Eserde kıraat vecihleri ele alınırken yedi imamın kıraati için daha sonraki dönemlerde genellikle tercih edilen ikişer râvinin ihtilâflarıyla sınırlı kalınmamış, onların isimlerinin yer almadığı senedlerle gelen ihtilâflara da temas edilmiştir.

İbn Mücâhid Kitâbü’s-Sebʿa yüzünden bazı eleştirilere uğramışsa da (bk. İBN MÜCÂHİD) bu çalışmasıyla varmak istediği hedefe ulaştığında şüphe yoktur. Özellikle kıraat imamları konusunda yaptığı isabetli seçim ve bu alandaki tartışılmaz otoritesiyle eseri kabul görerek daha sonraki nesiller arasında yayılmış, kıraate dair kitapların esasını oluşturmuştur (bk. KIRAAT).

Kitâbü’s-Sebʿa’da -ender sayılacak örnekler dışında- kıraat ihtilâflarına ve farklı okuyuşların kime ait olduğuna ya da kimden rivayet edildiğine işaret edilmekle yetinilmiş, bunların illetleri üzerinde durulmamıştır. Eseri bu açıdan ele alarak şerheden ilk müellif, el-Ḥücce li’l-ḳurrâʾi’s-sebʿa adıyla altı cilt halinde neşredilen çalışmasıyla (bk. bibl.) İbn Mücâhid’in talebelerinden Ebû Ali el-Fârisî olmuştur. Keşfü’ẓ-ẓunûn’da aynı açıdan yapılmış bir diğer şerh olarak tanıtılan eser ise İbn Hâleveyh’in bir önceki kitaba göre çok daha muhtasar olan el-Ḥücce fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ adlı kitabıdır (nşr. Abdülâl Sâlim Mekrem, Beyrut 1417/1996).

Kitâbü’s-Sebʿa üzerinde Rahim Tuğral edisyon kritik çalışması yaparak Ebu Bekir b. Mücahid ve Kitâbü’s-seb‘a adıyla doktora tezi hazırlamış (1984, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), ancak eser bu çalışmadan önce Şevkī Dayf tarafından Süleymaniye (İbrâhim Efendi, nr. 69) ve Tunus Zeytûne (nr. 40) kütüphanelerindeki nüshaları esas alınarak neşredilmiştir (Kahire 1972, 1980).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Mücâhid, Kitâbü’s-Sebʿa (nşr. Şevkī Dayf), Kahire 1972, s. 17-33; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 45-52.

Ebû Ali el-Fârisî, el-Ḥücce li’l-ḳurrâʾi’s-sebʿa (nşr. Bedreddin Kahvecî – Beşîr Cüveycâtî), Dımaşk 1404/1984, I, 5-6.

İbnü’l-Cezerî, en-Neşr, I, 34 vd.

Flügel, Keşfü’ẓ-ẓunûn İndeks, V, 93.

Sezgin, GAS, I, 14.

J. Robson, “Ibn Mud̲j̲āhid”, EI² (İng.), III, 880.