KOŞAY, Hamit Zübeyr

İdil-Ural bölgesinde Başkırdistan Cumhuriyeti’nin merkezi olan Ufa ilinin Tilençi Tomrek köyünde doğdu. Babası ilmiye sınıfından Ubeydullah Efendi, annesi Nûrizâde Hanım’dır. Eniştesi müftü ve Şûrâ dergisi sahibi Rızâeddin Fahreddin’in yardımı ile öğrenim için Türkiye’ye geldi (1909). Dârülmuallim’den mezun olduktan (1916) sonra Kadıköy Sultânîsi’nde öğretmenliğe başladı. Ertesi yıl Macaristan’a giderek Budapeşte’de ortaokullara öğretmen yetiştiren “pedegogium”a kaydoldu, 1921’de buradan da mezun oldu. Aynı yıl yüksek öğretmen okulu karşılığı olan Eötvöş Collegium’a girdi. Ünlü Türkolog Gyula Németh’in yanında hazırladığı “Türk Silâh Adları” konulu tezini 1923’te tamamlayıp Berlin Üniversitesi’nde Willy Bang Kaup’un verdiği derslere devam etti. Ayrıca müze ve kütüphanelerde incelemelerde bulundu. 1925’te Türkiye’ye döndü ve Maarif Vekâleti’nde memuriyete başladı. Sırasıyla Hars Dairesi Kütüphaneler Umum müfettişliği (1925-1926), Âsâr-ı Atîka ve Kütüphaneler müdürlüğü (1926-1927), Ankara Etnografya Müzesi müdürlüğü (1927-1931), Müzeler Dairesi müdürlüğü (1931-1945), Eski Eserler ve Müzeler Genel müdürlüğü (1945-1950) ve ikinci defa Ankara Etnografya Müzesi müdürlüğü (1950-1962) görevlerinde bulundu. Bu görevde iken yaş haddinden emekliye ayrıldığı halde iki yıl daha görevini vekâleten sürdürdü. Daha sonra Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü müşavirliği yaptı (1964-1969). 1 Ekim 1984’te Ankara’da öldü.

Hamit Zübeyr Koşay Türk Tarih Kurumu (1931), Türk Dil Kurumu (1932), Alman Arkeoloji Enstitüsü (1952), Folklor Araştırmaları Kurumu (1955), Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Birliği (AİESSE), Uluslararası Müzeler Konseyi (ICOM) ve Uluslararası Anıtlar Konseyi (ICOMOS) Türkiye Millî Komitesi aslî üyeliklerinde bulundu. Ayrıca Fin Arkeoloji Cemiyeti, İsveç Krallığı Tarih, Antikite Akademisi, Viyana Antropoloji Derneği, Macar-Budapeşte Köröşi Csoma İlim Derneği ve Prag Şark Enstitüsü muhabir üyesiydi. Uluslararası Prehistorik ve Protohistorik İlimleri Birliği dâimî şeref üyesi olan Koşay, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Araştırma Enstitüsü ile Türk Kütüphaneciler Derneği’nin de şeref üyesiydi.

Koşay arkeoloji, etnoloji ve filoloji alanlarında yaptığı çalışmalarıyla tanınmıştır. Cumhuriyet döneminin ilk kazılarından biri olan Ahlatlıbel kazısını yönetmiş (1933), Truva yakınlarındaki Kumtepe’de sondaj çalışmaları yapmış (1934) ve Anadolu arkeolojisi açısından büyük önem taşıyan Alacahöyük kazılarını başlatmıştır (1935-1949, 1962-1968). Ayrıca Pazarlı, Karaz höyük, Büyükgülücek, Mahmatlar, Pulur, Güzelova, İkiztepeler kazılarını gerçekleştirmiştir. Müzecilik çalışmalarının yanı sıra folklor ve etnografya konularında araştırmaların başlatılmasında da öncülük etmiş, Türk Etnografya Dergisi’ni kurarak (1956) bu konudaki araştırmaların yayımlanmasını sağlamıştır. Türk Tarih Kurumu tarafından planlanan “Türk Tarihinin Ana Hatları” eserinin hazırlanmasında görev almıştır. Türk Dil Kurumu’nun başlattığı derleme çalışmalarına da katılan Koşay, Türk dilinin yakın ilişki içinde bulunduğu dillere dikkat çekmiş, bilhassa İspanya’daki Bask toplumunun dil yapısının Türkçe ile olan ilişkisini ortaya koymuştur. Kurum bünyesinde sürdürdüğü çalışmaları sırasında aşırılığa kaçmadan dilde yenilik hareketini desteklemiştir. Koşay, arkeoloji ve müzecilik çalışmalarıyla birlikte kütüphanecilik ve arşivcilik üzerinde de durmuş, kütüphanelerin çağdaş bir görünüm kazanması için çeşitli projeler ileri sürmüştür. Tarihî belgelerin saklandığı arşiv konusuna da eğilen Koşay, Macar arşivci Lajos Fekete’nin İstanbul’a getirtilerek çağdaş tasnif sistemine geçilmesini sağlamıştır.

Eserleri. Hamit Zübeyr Koşay Anadolu arkeolojisi ve etnografyası, Anadolu folkloru ve kültürü, tarih, filoloji, müzecilik, arşivcilik, kütüphanecilik, halk eğitimi, nekroloji ve kitap tanıtma konularında pek çok makale yazmıştır. Makalelerinin çoğu Türk Yurdu, Türk Etnografya Dergisi, Belleten, Önasya, Ülkü ve Muallimler Birliği gibi dergilerde yayımlanmıştır. Değişik yerlerde çıkmış elli kadar makalesi Makaleler ve İncelemeler adı altında kitap haline getirilmiştir (Ankara 1974). Bu kitapta Koşay’ın eserlerinin tam bir listesi de verilmiştir. Katıldığı kazılarla ilgili olarak kaleme aldığı raporlarının bir kısmı da kitap halinde neşredilmiştir. Bu raporların dışında yine kazı sonuçlarıyla ilgili olarak bazı küçük kitapları bulunmaktadır. Bunlar Truva’da Dört Yerleşme Yeri (İstanbul 1936), Ogüst (Augustus) Mabedi: Hacı Bayram Camii ve Türbesi Kılavuzu (Ankara 1956), Alacahöyük Kılavuzu (1965) ve Güzelova Kazısı’dır (Ankara 1967).

Koşay’ın Anadolu etnografyası ve folkloruna dair kaleme aldığı eserler de şunlardır: Ankara Budun Bilgisi (Ankara 1935), Etnografya ve Folklor Kılavuzu (Ankara 1939), Türkiye Türk Düğünleri Üzerine Mukayeseli Malzeme (İstanbul 1944), Anadolu’nun Etnografya ve Folkloruna Dair Malzeme I. Alacahöyük (Ankara 1951), Anadolu Yemekleri ve Türk Mutfağı (Akile Ülkücan ile birlikte, Ankara 1961), Karaçay Malkar Türkleri’nde Hayvancılık ve Bununla İlgili Gelenekler (Ramazan Karça ile birlikte, Ankara 1954).

İlk derleme sözlüğü olan ve uzun süre bu alanda başvuru kaynağı olarak faydalanılan Anadilden Derlemeler adlı kitabın I. cildini İshak Refet’le (Işıtman) 1932’de, II. cildini Orhan Aydın’la (Acıpayamlı) birlikte 1952’de yayımlamıştır. Elamca-Türkçe Dil Akrabalığı (Ankara 1937) adıyla küçük bir eser de yazan Koşay’ın Dokuz Ötkünç (İstanbul 1929) ve Cincik (Şerafettin Işık takma adıyla, Ankara 1973) gibi bazı küçük hikâye kitapları da bulunmaktadır. Ayrıca Türk Tarih Kurumu tarafından planlanan “Türk Tarihinin Ana Hatları” eseri için Bulgar Türkleri’nin eski tarihi ve Macarlar’ın eski tarihi konularını kaleme almıştır.

BİBLİYOGRAFYA

Millî Folklor Arşivi Dairesi, nr. YB 73.0034 (kendisi tarafından hazırlanmış otobiyografi ve ilk eserleri).

Veliye Kudeki, Hamit Zübeyr Koşay ve 50 Yıllık Türk Kütüphaneciliği (yüksek lisans tezi, 1976), AÜ Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kütüphanecilik Bölümü.

Adil Özer, İki Halk Bilimci: Hamit Zübeyr Koşay-M. Şakir Ülkütaşır, Ankara 1978, s. 5-25.

Fahri Çoker, Türk Tarih Kurumu: Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, Ankara 1983, s. 150-152, 255-265.

Emel Esin, “Dr. Hâmid Zübeyr Koşay’ın Eserleri Hakkında Düşünceler”, TK, XIII/156 (1975), s. 328-330.

“Generaldirektor a. D. Dr. Phil. Hâmit Zübeyr Koşay-80 Jahre”, MT, III (1977), s. 153-159.

Hayrettin İvgin, “H. Zübeyr Koşay”, TFAr., sy. 1 (1981), s. 121-124.

Mehmet Önder, “Dr. Hâmit Zübeyir Koşay ve Türk Müzeciliği”, TK, XXIII/261 (1985), s. 8-11.

Sadi Bayram, “Bir Çınarın Arkasından”, TKA, XXIV/2 (1986), s. 1-2.

a.mlf., “Phil. Dr. Hâmit Zübeyr Koşay’ın Hayatı”, a.e., s. 3-7.

a.mlf., “Ölümünün 1. Yılında Phil. Dr. Hâmit Zübeyr Koşay”, a.e., s. 9-11.

a.mlf., “Phil. Dr. Hâmit Zübeyr Koşay’ın Yayınlanmış Eserlerinden Seçilmiş Bibliyografya”, a.e., s. 23-29.

“Koşay, Hamit Zübeyr”, TA, XXII, 247.