KÜNTÎ

Batı Sahrâ’da Araplaşmış Zenâte Berberîleri’nden Morlar’ın bir kolu olan ve Cezayir, Moritanya, Mali, Nijer, Nijerya dahil geniş bir coğrafyaya yayılan Künte kabilesinin sahâbî Ukbe b. Nâfi‘ el-Fihrî’nin soyundan geldiği kanaati yaygındır. Kabile, XV. yüzyıldan itibaren Cezayir’in Tuvât ve Moritanya’nın Tagant bölgelerinde nüfuz sahibi olmaya başladı. Kādiriyye tarikatını Batı Sahrâ’da yayan Sîdî Ahmed el-Bekkâ (el-Bekkây) el-Küntî ve Orta Sahrâ ile Bilâdüssûdan’da aynı tarikatı Muhammed b. Abdülkerîm el-Megīlî ile birlikte yayan oğlu Sîdî Ömer eş-Şeyh el-Küntî XV-XVI. yüzyıllarda kabilenin önde gelen şahsiyetleridir. Evlâdü’l-Vâfî isimli Kuntalar’ın alt kolu XVIII. yüzyılın başında Mali’nin Ezevâd bölgesine göç ederek vaha şehri Erevân ve çevresine yerleşti. İlim ve tasavvuf ehli olarak tanınan birçok kişiyi yetiştiren Künte kabilesinin XVIII ve XIX. yüzyıllardaki nüfuzunu Sîdî Muhtâr el-Küntî, oğlu Sîdî Muhammed ve torunu Ahmed el-Bekkâ Sahrâ bölgesiyle Batı ve Kuzey Afrika’da yaydılar.

Muhtar el-Kebîr b. Ahmed b. Ebû Bekir el-Küntî, 1142 (1729) yılında Mali’nin kuzeydoğusundaki Ezevâd bölgesinin merkez şehri Erevân’a bağlı Kesîbüugāl köyünde doğdu. İlk eğitimini babasından ve annesinin babası Sîdî Abdülkerîm’den aldı. On yaşında iken babasının vefat etmesi üzerine büyük kardeşi Sîdî Muhammed Ebû Hâmiye tarafından yetiştirildi. On üç yaşında Erevân’a yakın Mebrûk köyüne giderek Ag el-Kelhurmî’den nahiv, hitabet ve fıkıh dersleri aldı. Bir müddet sonra sağlığı bozulunca hocasının tavsiyesi üzerine Tinbüktü’ye gittiyse de Kādiriyye’nin bölgedeki şeyhi Sîdî Ali b. Necîb’in derslerini takip etmek üzere Erevân’a döndü. Dört yıl boyunca ondan fıkıh, tasavvuf, hadis ve tefsir, ardından diğer bazı âlimlerden nahiv, hitabet ve edebiyat okudu. Kādiriyye, Nakşibendiyye ve Şâzeliyye tarikatları hakkında bilgi sahibi olduktan sonra Ali b. Necîb’den Kādirî virdini aldı. 1757’de hocası vefat edince onun yerine geçti; ilmî birikimi ve tasavvufî tecrübesiyle kendini XVIII. yüzyılın müceddidi ilân ettiği gibi çevresi tarafından da kutbü’l-aktâb kabul edildi. XV. yüzyıldan itibaren Bekkâiyye olarak bilinen Kādiriyye’nin bu kolu ona nisbetle Muhtâriyye-Küntiyye diye anılmaya başlandı. Tinbüktü’nün 400 km. kuzeyindeki Hille’de açtığı zâviyede yaklaşık elli yıl boyunca tarikatını Sahrâ, Bilâdüssûdan, Gambia, Senegal’in Kazamans bölgesi, Gine Bissau, Liberya ve Gana’ya kadar yaydı. Devlet adamlarından ona bağlanan Mâsînâ Emîri Şehu Ahmedü (Ahmedü Lobbo) ve Sokoto Emîri Osman b. Fûdî de Nijer, Nijerya ve Kamerun’a kadar bu tarikatın nüfuzunu genişlettiler.

Bütün Künte kabilesi ileri gelenleri gibi herhangi bir idarecinin hizmetine girmekten kaçınan Muhtâr el-Küntî, vefatına kadar çevresindeki sultanlıklar ve emirlikler arasında cereyan eden savaşlarda ve Tevârık kabileleri içindeki taht kavgalarında barışı kurma yönündeki gayretleriyle tanındı. Mâsînâ Emîri Şehu Ahmedü ve el-Hâc Ömer’in cihad konusundaki tavırlarını benimsemezken Osman b. Fûdî’nin cihadını desteklemekte sakınca görmedi. Ayrıca otoritesi sayesinde Sahrâ ticaretinde güvenliği sağladığından bölgede düşmanlıklar azaldı ve ahalinin hayat seviyesi yükseldi. Sık sık seyahate çıkan Muhtâr el-Küntî bu dönemlerde vekil olarak yerine hanımı Şehya’yı bırakıyordu. Küntî’nin Halîl b. İshak’ın Mâlikî fıkhına dair el-Muḫtaṣar’ını erkek talebelere okuturken hanımının aynı kitabı kız öğrencilere okuttuğu kaydedilir (Abdülhay el-Kettânî, I, 136).

Nijer’den yaptırdığı tuz ticareti ve Tuvât ile Tinbüktü arasındaki tütün ticaretinden elde ettiği gelirle geçinen Küntî bugünkü Nijer, Mali, Moritanya, Senegal ve Nijerya gibi ülkelerden gelen çok sayıda öğrencinin ihtiyaçlarını da karşılıyordu. Tefsir, hadis, fıkıh, Arap dili ve edebiyatı ile tasavvuf konularında yetiştirdiği bu öğrencileri vasıtasıyla Kādiriyye tarikatı Sahrâ’nın doğusundan Atlas Okyanusu sahillerine kadar geniş bir coğrafyada güçlendi. Muhtâriyye zâviyeleri Sahrâ ve Bilâdüssûdan’ın çeşitli devletleri yanında Mağrib’in önemli şehirlerinden Miknâs, Fas, Rabat ve Merakeş’te de açıldı. Küntî 1226 (1811) yılında vefat etti.

Muhtâr el-Küntî fıkıh, fıkıh usulü, tefsir, kelâm, tasavvuf, ahlâk, ensâb, tarih, sîret, vaaz ve irşad, edebiyat ve nahiv gibi birçok ilim dalında kaleme aldığı 314 kitap ve risâle yanında sultanlara, emîrlere ve talebelerine yüzlerce mektup yazmıştır. Bu eserlerin yazma nüshaları başta Tinbüktü Ahmed Baba Dokümantasyon ve Tarih Araştırmaları Merkezi olmak üzere Rabat Kraliyet Sarayı ve Halk kütüphaneleri, Paris Bibliothèque Nationale ve Sahrâ’daki özel kütüphanelerde bulunmaktadır. Mâlikî fıkhına dair bir muhtasar olan Hidâyetü’ṭ-ṭullâb adlı kendi eserine Fetḥü’l-vehhâb ʿalâ Hidâyeti’ṭ-ṭullâb adıyla yazdığı şerh yanında Fıḳhü’l-ʿayân fî ḥaḳāʾiḳi’l-Ḳurʾân ve’s-sünne, Keşfü’n-niḳāb ʿan esrâri Fâtiḥati’l-kitâb, Keşfü’l-lebs fîmâ beyne’r-rûḥ ve’n-nefs, el-Cürʿatü’ṣ-ṣâfiye ve’n-nefḥatü’l-kâfiye, Nüzhetü’r-râvî ve buġyetü’l-ḥâvî, Kitâbü’l-Minne fî iʿtiḳādi Ehli’s-sünne, Maṭıyyetü’l-ḫalâṣ fî (maʿnâ) kelimeti’l-iḫlâṣ, Nefḥu’ṭ-ṭîb fi’ṣ-ṣalât ʿale’n-nebiyyi’l-ḥabîb, Dîvânü’l-mülûk fî selâṭîni’s-Sûdân, Ḳaṣîde fî medḥi’r-Resûl, Zevâlü’l-ilbâs fî ṭardi’l-vesvâsi’l-ḫannâs, el-İrşâd fî meṣâliḥi’l-ʿibâd, el-Ecvibetü’l-mühimme li-men lehû bi-emri dînihi’l-himme, Mecmûʿa min aḥzâbihî adlı eserleri, ayrıca Arap grameri hakkında İbn Mâlik’in el-Maḳṣûr ve’l-memdûd adlı eseri için kaleme aldığı Fetḥu’l-vedûd isimli şerhi bunlardan bazılarıdır. Soru-cevap şeklinde dinî meselelerle ilgili önemli bilgileri ve fetvalarını ihtiva eden el-Ecvibe ve Fetâvâ adlı eserleri de bulunmaktadır.

Küntî’nin sekiz oğlundan biri olan Sîdî Muhammed 1178’de (1765) doğdu. Babasının yanında bir taraftan eğitimini tamamlarken diğer taraftan sosyal ve siyasal konularda onun yardımcısı oldu. Bu sırada Küntî’nin diğer oğulları Mali’nin Ezevâd ile Moritanya’nın Havz (Hodh) bölgelerindeki kabilelere reislik yapıyorlardı. Küntî’nin kendisine halef tayin ettiği Sîdî Muhammed, onun vefatı üzerine Muhtâriyye’nin başına geçip Hille’deki merkez zâviyeyi idare etti. 1241 (1826) yılında ölümüne kadar babasının izinden giderek bölgede saygın bir kişiliğe sahip oldu. Müridlerinden Şeyh Sidya Moritanya’da Muhtâriyye’yi yayarken Ahmedü Bamba Senegal’de Mürîdiyye’yi kurdu.

Sîdî Muhammed çok sayıda kitap kaleme almış olup bunların önemli bir kısmı Tinbüktü Ahmed Baba Dokümantasyon ve Tarih Araştırmaları Merkezi’nde bulunmaktadır. Kitâbü’ṭ-Ṭarâʾif ve’t-telâʾid min kerâmâti’ş-şeyḫayni’l-vâlide ve’l-vâlid dışında Tekrûr, Sahrâ ve Moritanyalı âlimlerinin hayatı ve eserlerini anlattığı İzâletü’r-reyb, Cünnetü’l-mürîd dûne’l-merîd, Mâsînâ Emîri Şehu Ahmedü’ye verdiği cevapları topladığı el-Ecvibetü’l-Fûlâniyye bölge tarihi ve özellikle Künte kabilesinin tarihi açısından önemlidir. Diğer başlıca eserleri de şunlardır: el-Ecvibe ʿani’l-mesâʾili’l-fıḳhiyye, Risâle fî ḥuḳūḳi’n-nisâʾ, el-ʿAḳīdetü’s-sünniyye, Şerḥu ismillâhi’l-aʿẓam, er-Ravżü’l-ḥasîb şerḥu Nefḥi’ṭ-ṭîb, Cevâb ʿan s̱elâs̱i mesâʾil bi’l-virdi’l-Ḳādirî, Şerḥu ḥiẕbi’l-esrâr, S̱elâs̱ü ḳaṣâʾid fî medḥi’r-Resûl, Risâle ilâ Aḥmed Lübbü el-Fûlânî emîru Mâsînâ, Maḳāle fi’l-aḫlâḳi’d-dîniyye ve’l-vaʿẓ, el-Vaṣiyyetü’l-fâḫire.

Sîdî Muhammed’in 1217 (1802) yılında doğan oğlu Ahmed el-Bekkâ öğrenimini dedesinin ve babasının yanında tamamladı. Babasının vefatı üzerine yerine geçen ağabeyi Sîdî el-Muhtâr es-Sagīr ile birlikte 1831’de Tinbüktü’ye yerleşti. Ağabeyi 1264’te (1848) vefat edince Muhtâriyye tarikatının başına geçti. Tarikat ona nisbetle Bekkâiyye diye de anılmaktadır. Mâsînâ, Sokoto, Hükâr (Hogar) ve Tüvât’a birçok defa seyahat etti. Onun dönemi, el-Hâc Ömer’in Tukulor Devleti’ni kurması ve Avrupalı seyyahların bölgeye gelmeleriyle hareketli hadiselere sahne oldu. el-Hac Ömer’e karşı Mâsînâ emîriyle beraber hareket eden ve el-Hâc Ömer’in temsil ettiği Ticânîliğin kendi bölgesinde yayılmasını istemeyen Ahmed el-Bekkâ, Mâsînâ ve Segu hâkimlerinin güçlerini birleştirerek ona karşı gelmelerini sağladı. 1862’de Hamdallahi’nin el-Hâc Ömer’in eline geçmesi üzerine onunla barış yapmak için uğraştı. el-Hâc Ömer ondan Hamdallahi’ye gelip bağlılığını bildirmesini isteyince Ahmed el-Bekkâ, Künte birliklerini savaşa sokarak Mâsînâ ordusuna destek verdi. el-Hâc Ömer’in 1864’te ölmesi üzerine Mâsînâ ile ittifakı bozuldu. Bunu fırsat bilen Bandiagara’daki Ticânîler saldırıya geçerek 1281 (1864-65) yılında Ahmed el-Bekkâ’yı öldürdüler.

Otuzu şiir kitabı olmak üzere Ahmed el-Bekkâ’nın kaleme aldığı 100’den fazla eserden altmış kadarı Tinbüktü Ahmed Baba Dokümantasyon ve Tarih Araştırmaları Merkezi’nde muhafaza edilmektedir. Eserlerinden bazıları şunlardır: Urcûzetü’l-meẕâhibi’l-erbaʿa, Risâle fî ḥükmi beyʿi’l-milḥ bi’ṭ-ṭaʿâm, Mesâlikü’l-cinân, Ḳaṣîde fî medḥi’r-Resûl, Ḳaṣâʾid fi’t-tevḥîd, S̱elâs̱ü resâʾil ilâ Fûlânî Mâsîne, Risâle ile’l-emîr Aḥmed b. eş-Şeyḫ Aḥmed el-Fûlânî, Risâle fî şeʾni ḍayfihi’l-İngilizî (Barth), Manẓûmât mütenevviʿa, Risâle ilâ iḫvânihî mine’l-Fûlân, Risâle ilâ ebnâʾi ʿammihî.

BİBLİYOGRAFYA

Muhammed b. Ebû Bekir el-Vülâtî, Fetḥu’ş-şekûr fî maʿrifeti aʿyâni ʿulemâʾi’t-Tekrûr (nşr. M. İbrâhim el-Kettânî – Muhammed Haccî), Beyrut 1401/1981, s. 152-153.

J. C. Froelich, Les musulmans d’Afrique noire, Paris 1962, s. 222-227.

M. Abitbol, Tombouctou et les Arma, Paris 1979, s. 187, 193, 226, 228-231, 236-238.

Mahmoud Abdou Zouber, “al-Shaykh al-Sidi al-Mukhtar al-Kabir (1729-1811)”, Culture et civilisation islamiques-Le Mali, Rabat 1988, s. 216-220.

Sîdî Amar Ould Ely, “al-Kunti al-Shaykh Sidi Muhammad”, a.e., s. 229-234.

a.mlf., “Ahmad al-Bakkay (1803-1869)”, a.e., s. 245-252.

Mohamed Ould Cheikh, “Shaykh Bay al-Kunti”, a.e., s. 266-272.

Abdülhay el-Kettânî, et-Terâtîbü’l-idâriyye (Özel), I, 136.

Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ li’t-tevs̱îḳ ve’l-buḥûs̱i’t-târîḫiyye bi-Tinbüktü, London 1995-98, I-V, tür.yer.

J. O. Hunwick, Arabic Litterature of Africa: The Writings of Central Sudanic Africa, Leiden 1995, II, tür.yer.

a.mlf., “Kunta”, EI² (Fr.), V, 393-396.

Ahmed Vüld Muhammed Yahyâ, Fihrisü maḫṭûṭâti Şinḳīṭ ve Vâdân (nşr. U. Rebstock), London 1417/1997, tür.yer.

Ismael Hamet, “Littérature arabe saharienne”, RMM, XII/10 (1910), s. 194-213; sy. XII/11 (1910), s. 380-405.

a.mlf., “Les Kounta”, a.e., XV/9 (1911), s. 302-318.

Abdelkader Zebadia, “The Career of Ahmed al-Bakkay in the Oral Evidences and Recorded Documents”, RHM, sy. 3 (1975), s. 75-83.

C. C. Stewart, “Bakka’i al-Kunti, Ahmad al”, The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World (ed. J. L. Esposito), Oxford 1995, I, 182-184.