KÜNTÎ, Muhammed b. Muhtâr

1178 (1764) yılı dolaylarında bugün Mali’de bulunan Tinbüktü’nün kuzeydoğusundaki Ezevâd’da doğdu. Batı Sahrâ’daki Künte kabilesinin Evlâdü’l-Vâfî koluna mensup olup meşhur mutasavvıf Sîdî Muhtâr el-Küntî’nin oğludur. Talebelerin ilim tahsili için çevredeki merkezleri dolaşıp çeşitli âlimlerden ders almaları bu bölgede gelenek olduğu halde Küntî’nin Ezevâd’dan ayrılmayıp bütün dinî ilimleri ve tasavvuf eğitimini babasından aldığı anlaşılmaktadır. Babasının sağlığında bir bakıma onun siyasal ve sosyal misyonunu üstlenerek bölgedeki kabile ve liderler arasında birçok etkinlikte bulundu. Babasının vefatı üzerine (1226/1811) irşad makamına geçti. Bu sebeple “Sîdî el-Halîfe” diye anılır. En önemli yardımcısı, babasının öğrencilerinden ve kendisinin yakın müridlerinden Sîdiyâ el-Kebîr b. Muhtâr b. Heybe el-Ebyeyrî’dir. Küntî, on beş yıl kadar süren meşihatı döneminde babasının bir yönetici olarak Künte kabilesinde sağladığı kontrolü ve nüfuzu tam icra edemedi. Kabilenin Tinbüktü ve çevresindeki ekonomik menfaatleri, aynı zamanda kendisinin müridi olan Mâsînâ bölgesindeki Fûlânî lideri Ahmedü Lobbo tarafından korunmakla birlikte doğuda Tevârik (Tuareg) kabileleri arasındaki nüfuzu giderek azalmaya başladı. Bunda Batılı devletlerin bölge siyaseti ve ticaretinde güç kazanma çabaları, bu vesileyle çevrede artan Batılı seyyah sayısı ve bunların faaliyetleri, Batılı güçlerle iş birliği konusunda kabile ve tarikat liderleri arasında meydana gelen görüş ayrılıkları, ayrıca Ticâniyye tarikatının giderek güçlenmesinin önemli etkisi olmuştur. Küntî 2 Şevval 1241 (10 Mayıs 1826) tarihinde vefat etti ve babasının Bûlenvâr’daki mezarının yanına defnedildi (halifesi Sîdiyâ el-Kebîr’in onun hakkında yazdığı bazı şiirler için bk. M. Muhtâr Vüld Ebbâh, s. 245-251).

Muhammed el-Küntî’nin vefatından sonra kabilenin Ezevâd bölgesinde eski gücü kalmayınca bazı kolları daha batıya çekilmek durumunda kalmıştır. Tarikat liderliği de Künte kabilesine mensup olmayan halifesi Sîdiyâ el-Kebîr’e intikal etmiştir. Bazı kaynaklarda Sîdiyâ el-Kebîr’in hem Sîdî Muhtâr el-Küntî’nin hem Muhammed el-Küntî’nin halifesi olduğu kaydedilirken bazılarında Ezevâd bölgesindeki halifelerinin oğulları Sîdî Muhtâr es-Sagīr ve Sîdî Ahmed el-Bekkây olduğu belirtilir. Kādiriyye tarikatının bölgedeki kolu babasına nisbetle Küntiyye/Muhtâriyye, ona nisbetle Muhammediyye diye de anılır. Abdullah Vüld Mevlûd Vüld Daddâh, Küntî üzerine bir doktora tezi hazırlamıştır (Śayh Sīdi Muhammed Wuld Sīd al-Muhtār al-Kuntī [1183 h.]: Contribution à l’histoire politique et religieuse de Bilād Śinqīt et des régions voisines notamment d’après les sources arabes inédites, Université de Paris-IV-Sorbonne, 1977).

Eserleri. 1. eṭ-Ṭarâʾif ve’t-telâʾid min kerâmâti’ş-şeyḫayni’l-vâlide ve’l-vâlid. Bazı nüshalarında eṭ-Ṭarâʾifü’t-tâlide min kerâmâti’ş-şeyḫayn el-vâlid ve’l-vâlide şeklinde de kaydedilir (M. Abdullah İnân v.dğr., II, 715-717). Müellifin babası ve annesinin biyografileri yanında diğer aile fertleri hakkında bilgi verilen eser Künte kabilesi, Küntiyye Zâviyesi ve bölge tarihi için önemli bir kaynaktır. Erfâğ Şefîk, Rabat Muhammed el-Hâmis Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde eserin bir kısmını bitirme tezi olarak neşre hazırlamış (1992), ilk iki bölümü Âbidîn b. Bâb Ahmed b. Ham el-Emîn (Nevâkişot 1994), ayrıca bazı tasarruflarla Yahyâ Vüld Seyyid Ahmed (Cezair 2011) tarafından yayımlanmıştır. 2. Cünnetü’l-mürîd dûne’l-merîd. Gazzâlî, Kuşeyrî, İbn Atâullah el-İskenderî gibi âlimlerin eserlerine dayanılarak Sünnî tasavvuf anlayışının ele alındığı bir eserdir (nşr. Muhammed el-Mehdâvî, I-II, Vücde 2012). Eseri Ahmed Ebü’l-A‘râf Fetḥu’llâhi’l-mecîd fi’ltiḳāti fevâʾid min Cünneti’l-mürîd adıyla ihtisar etmiştir (Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 221). 3. Evs̱aḳu ʿure’l-iʿtiṣâm li’l-ümerâʾ ve’l-vüzerâʾ ve’l-ḥükkâm. Siyasî ve hukukî konuların işlendiği nasihatnâme türünde bir eserdir (nşr. Bâdî b. Bây b. Bâb, Riyad 1419/1998; Cidde 1421). 4. el-Fütûḥâtü’l-ḳudsâniyye bi’l-ecvibeti’l-Fûlâniyye (Ahmed Vüld M. Yahyâ, Ḫazâʾinü, s. 142; Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 334; III, 130; V, 37). Fûlânî lideri ve Mâsînâ Sultanı Ahmedü Lobbo’nun sorduğu yirmi dört soru üzerine yazılmış olup müellifin İslâmî bir devlet yapısının nasıl olacağı konusundaki görüşlerini içermektedir. Küntî, Kuzey Nijerya’daki Fûlânî Sultanı Osman b. Fûdî’ye de aynı mahiyette bir mektup yazmıştır (muhtevası için bk. The Meanings of Timbuktu, s. 239). 5. Tercemânü’l-maḳāl ve râfiʿu’l-işkâl bi-şerḥi Mineḥi’l-faʿʿâl (Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 47). Kendisinin, İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin el-Varaḳāt’ını nazma çektiği Mineḥu’l-faʿʿâl fî naẓmi Varaḳāti Ebi’l-Meʾâl (Naẓmü Varaḳāti İmâmi’l-Ḥaremeyn) adlı eserinin şerhidir. Mustafa Süleyman el-Hâc Emehammed es-Safrânî eseri Libya Esmeriyye Üniversitesi’nde tez olarak neşre hazırlamıştır (2009). Eser bazı kütüphane kayıtlarında müellifin babasına ait gösterilir (Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, III, 102). Bu nazım üzerine Muhammed Yahyâ b. Muhammed Muhtâr el-Velâtî de bir şerh yazmıştır. 6. er-Ravżü’l-ḥasîb Şerḥu Nefḥi’ṭ-ṭîb. Babasının Nefḥu’ṭ-ṭîb fi’ṣ-ṣalât ʿale’n-Nebiyyi’l-ḥabîb adlı eserinin şerhidir (a.g.e., II, 379; Menûnî, Ḳabes, II, 832). Müellif bu eserini Telḫîṣü’r-Ravżi’l-ḥasîb adıyla ihtisar etmiştir (Abdülkādir Memmâ Haydere, I, 244). Ahmed Ebü’l-A‘râf, eserden Tuḥfetü’l-erîbi’n-necîb fî münteḫabâti fevâʾide mine’r-Ravżi’l-ḥasîb adıyla bir seçme yapmıştır (Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 201). 7. ʿİlmü’l-yaḳīn ve sünenü’l-müttaḳīn bi-ḥasmi’l-itâveti’l-müzevvere bi-ḥaḳḳi’l-müstaḥıḳḳīn. Babasının el-Bürdü’l-müveşşâ fî ḳaṭʿi’l-metâmiʿ ve’r-rüşâ adlı eserinin şerhidir (a.g.e., I, 179; Hunwick, IV, 73-97). 8. er-Risâletü’l-Ġallâviyye. Müberridetü’l-ġalîl ve şâfiyetü’l-ġul min ṣudûri cemîʿi’l-müʾminîn ḫuṣûṣan benî Muḥammed Ġul ve Târîḫu Künte adlarıyla da anılan eser bölgenin siyasî, dinî ve kültürel tarihi bakımından önemli bir kaynaktır (nşr. Hamahullah Vüld Sâlim, Rabat 2003; Beyrut 2013). İbn Tuveyrülcenne bu risâleye bir reddiye yazmıştır. 9. el-Fütûḥâtü’l-ledüniyyetü’ş-şerʿiyye bi-şerḥi’ṣ-Ṣalâti (Taṣliyeti)’n-Nâṣıriyyeti’d-Derʿiyye. İbn Nâsır ed-Der‘î’nin eserinin şerhidir (Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, III, 265; Allûş – Recrâcî, V, 288). 10. Şerḥu İdâʾeti’d-dücne fî ʿaḳāʾidi Ehli’s-sünne. Ahmed b. Muhammed el-Makkarî’nin manzum eserinin şerhidir (Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, II, 134). 11. Fetâvâ fıḳhiyye (Ahmed Vüld M. Yahyâ, Ḫazâʾinü, s. 50, 164-165). Müellifin yazma kayıtlarında el-Ecvibe ʿani’l-mesâʾili’l-fıḳhiyye (Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Ahmed Bâbâ, I, 32) ve Ecvibe (ʿalâ mesâʾil) fi’t-taṣavvuf (Abdülkādir Memmâ Haydere, II, 161, 163, 176) gibi adlarla geçen telifleri de vardır. Bunların dışında fıkıh ve tasavvuf konusunda verdiği birçok fetva ve yaptığı açıklamalar günümüze ulaşmıştır (Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 81, 83, 204, 215; II, 172, 207, 219, 357, 396, 514; III, 70, 172, 349, 471; IV, 654, 659; V, 93, 542). 12. er-Risâletü’l-ʿacîbe ve’n-naṣîḥatü’l-bedîʿa (Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 213). Müellifin Muġni’l-mürîd ʿani’ş-şeyḫi’r-reşîd fi’n-naṣîḥa (a.g.e., I, 229), Maḳāle fi’l-aḫlâḳi’d-dîniyye ve’l-vaʿẓ (a.g.e., I, 404), el-Vaṣiyyetü’l-fâḫire (a.g.e., I, 411) gibi adlarla anılan eserleri de yazma kayıtlarında yer almaktadır. 13. eş-Şerḥu’l-laṭîf ʿalâ ebyâti’l-müs̱elles̱i’l-ḫâliyyi’l-vasṭ. Kaynaklarda Şerḥu Ḳaṣîdeti’l-müs̱elles̱i’l-ḫâliyyi’l-vasṭi’l-ʿârî mine’t-tażʿîf adıyla anılan eser de bu kitap olmalıdır (Ahmed Vüld M. Yahyâ, s. 254; Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 313; III, 345, 407; IV, 225; V, 587; Abdülkādir Memmâ Haydere, I, 393). Müellif “Ḳaṣîdetü’l-muḫammesi’l-ḫâliyyi’l-vasṭ” adlı bir de şiir yazmıştır (Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, III, 125). 14. Şerḥu ehemmi’l-kelâm ʿale’l-ismi’l-aʿẓam. Yazma kayıtlarında el-Kelâm ʿale’l-ismi’l-aʿẓam, Risâle fi’smillâhi’l-aʿẓam, Şerḥu ismillâhi’l-aʿẓam gibi adlarla anılan eserler de aynı kitap olmalıdır (a.g.e., I, 216, 315; III, 19, 208, 427; V, 537; Allûş – Recrâcî, V, 248). 15. es-Süllemü’l-esnâ fî (ilâ) esmâʾillâhi’l-ḥüsnâ (Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, II, 160, 193; III, 519; V, 593). Manẓûme fî esmâʾillâhi’l-ḥüsnâ (a.g.e., II, 258) ve Naẓmü esmâʾillâhi’l-ḥüsnâ (a.g.e., V, 41) adlarıyla anılan eser de aynı telif olmalıdır. Ayrıca Ḳaṣîde fi’t-tevessül bi-esmâʾillâhi’l-ḥüsnâ (Ahmed Vüld M. Yahyâ, Ḫazâʾinü, s. 221), Şerḥu’l-Manẓûmeti’d-Dimyâtiyye (Abdullah ed-Dimyâtî’nin esmâ-i hüsnâya dair kasidesinin şerhi; Abdülkādir Memmâ Haydere, II, 394), Kâşifü’l-kürûb ʿani’l-maḍamman fî naẓmi esmâʾillâhi’l-ḥüsnâ (Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 292, 293) adlı eserleri anılır. 16. Mecmûʿu aḥzâbi’l-vird (Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, III, 555). Müellifin Kitâb fi’l-edʿiye ve’l-esrâr (a.g.e., I, 293), Şüẕûrü’l-eẕkâri’l-mâḥiye li’l-evzâr (a.g.e., II, 116), Erbaʿa min aḥzâbihî (a.g.e., II, 342), Şerḥu Hizbi’l-esrâr (a.g.e., II, 200), el-Hizbü’s-seyfî (a.g.e., III, 393), Mecmûʿu’d-daʿavât ve’l-eẕkâr (a.g.e., V, 503), Aḥzâb ve evrâd (Abdülkādir Memmâ Haydere, II, 167), Virdü’s-silsileti’l-Ḳādiriyye (Abdülkādir Memmâ Haydere, I, 238) adlı eserleri de zikredilir (çeşitli kimselere verdiği evrâd icâzetleri için bk. Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 431; III, 374; IV, 142).

Küntî’nin diğer bazı eserleri de şunlardır: İrşâdü’s-sâlik ilâ aḳvemi’l-mesâlik (Ahmed Vüld M. Yahyâ, Fihrisü maḫṭûṭâti Niʿme, s. 22); Kitâb fi’t-Taṣavvuf (Abdülkādir Memmâ Haydere, I, 275-276); Şerḥu’l-Ḫaṣâʾiṣi’l-kübrâ (a.g.e., II, 187-188); Ḳıṣṣatü Muḥammed b. ʿAbdilkerîm el-Meġīlî (a.g.e., II, 107); Nefeḥâtü’l-ʿavârifi’r-raḥmâniyye ve mineḥu fütûḥâti’l-mevâhibi’r-rabbâniyye (a.g.e., II, 177); Ḳaṣîde fî naẓmi silsileti’l-Ḳādiriyye (a.g.e., II, 246); eṣ-Ṣavârimü’l-hindiyye fî ḥasmi deʿâvi’l-Mehdiyye (Ahmed Vüld M. Yahyâ, Ḫazâʾin, s. 139); Fevâʾid nûrâniyye ve ferâʾid sırriyye cirmâniyye (a.g.e., s. 215); el-ʿAḳīdetü’s-sünniyye ve’l-ferîdetü’s-seniyye fi’t-tevḥîd (Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, I, 178); el-Ḥikmetü’l-bâriʿa (a.g.e., II, 535); es-Setrü’d-dâʾim li’l-müẕnibi’l-hâʾim fi’t-tevessül (a.g.e., III, 139, 343; IV, 350; Abdülkādir Memmâ Haydere, II, 424-425); Risâle fi’t-taṣavvuf (Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ, V, 537); Risâle fî ḥuḳūḳi’n-nisâʾ (a.g.e., III, 425); Risâle fî tevelli’l-ḥükm (a.g.e., IV, 309); Risâle fî ẕikr ve şürûṭi’l-ḥalve (a.g.e., II, 172). Küntî’nin Hz. Peygamber’in ve bazı şahsiyetlerin methi, tasavvuf, tevhid vb. konularda kasideleri, manzum duaları, bazı önemli şahsiyetlere, müridlerine ve çocuklarına yazdığı mektupları da önemli bir yekün tutar (Küntî’nin eserleri ve yazma nüshaları için ayrıca bk. Hunwick, IV, 94-115).

BİBLİYOGRAFYA
H. T. Norris, Shinqītī Folk Literature and Song, Oxford 1968, s. 7, 99; C. C. Stewart – E. K. Stewart, Islam and Social Order in Mauritania, Oxford 1973, s. 35, 42-44, 49, 51, 78, 127, 128, 148; A. A. Batran, “The Kunta, Sîdî al-Mukhtâr al-Kuntî and the Office of Shaikh al-Tarîqa’l-Q’adiriyya”, Studies in West African Islamic History (ed. J. R. Willis), London 1979, s. 113-118, 120, 130-131; E. N. Saad, Social History of Timbuktu, Cambridge 1983, s. 214-216; Halîl en-Nahvî, Bilâdü Şinḳīṭ: el-Menâre ve’r-ribâṭ, Tunus 1987, s. 516-517, 562; M. Muhtâr Vüld Ebbâh, eş-Şiʿr ve’ş-şuʿarâʾ fî Morîtânyâ, Tunus 1987, s. 245-251; Sidi Amar Ould Ely, “al-Kunti al-Shaykh Sidi Muhammad”, Culture et civilisation islamiques: le Mali, Rabat 1408/1988, s. 229-234; Fihrisü maḫṭûṭâti Merkezi Aḥmed Bâbâ li’t-tevs̱îḳ ve’l-buḥûs̱i’t-târîḫiyye bi-Tinbüktû, London 1995-98, I-V, tür.yer.; Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, İtḥâfü’l-müṭâliʿ bi-vefeyâti aʿlâmi’l-ḳarni’s̱-s̱âlis ʿaşer ve’r-râbiʿ (nşr. Muhammed Haccî), Beyrut 1417/1997, I, 106; Ahmed Vüld M. Yahyâ, Fihrisü maḫṭûṭâti Şinḳīṭ ve Vâdân (nşr. U. Rebstock), London 1417/1997, s. 254; a.mlf., Fihrisü maḫṭûṭâti Niʿme ve Velâte (nşr. U. Rebstock – İbrâhim Şebbûh), London 1424/2003, s. 22, 215, 221; a.mlf., Ḫazâʾinü Nevâkişût: Fihrist-i Nüsḫahâ-yi Ḫaṭṭî-yi Müʾessese-i Taḥḳīḳāt-i ʿİlmî-yi Mûrîtânî, Kum 1389/2011, s. 50, 139, 142, 164-165; Rahal Boubrik, Saints et société en Islam: La confrérie ouest-saharienne Fâdiliyya, Paris 1999, s. 13, 33, 82, 86, 99, 108, 109, 111; Menûnî, Ḳabes min ʿaṭâʾi’l-maḫṭûṭi’l-Maġribî, Beyrut 1999, II, 627, 832, 1057; M. Abdullah İnân v.dğr., Fehârisü’l-Ḫizâneti’l-Ḥaseniyye, Rabat 1421/2000, II, 715-717; Bâbâ Yûnus Muhammed, Fihrisü maḫṭûṭâti mektebeti Câmiʿati Abâdân-Nîcîryâ (nşr. J. Hunwick), London 1421/2001, s. 82, 86-87; Y. S. Allûş – Abdullah er-Recrâcî, Fihrisü’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyyeti’l-maḥfûẓa fi’l-Ḫizâneti’l-ʿâmme bi’r-Rabâṭ, Rabat 1421/2001, I/2, s. 162; V, 127, 248, 288; Muhammed ez-Zarîf, el-Ḥareketü’ṣ-ṣûfiyye ve es̱erühâ fî edebi’ṣ-Ṣahrâʾi’l-Maġribiyye (1800-1956), Dârülbeyzâ 2002, s. 97, 98, 100, 102, 105, 107, 109, 115, 271, 301, 411, 412, 415, 429, 445; a.mlf., “el-Küntî, eş-Şeyḫ Muḥammed”, Maʿlemetü’l-Maġrib, Sale 1425/2004, XX, 6822; J. O. Hunwick, Arabic Literature of Africa: The Writings of Western Sudanic Africa, Leiden 2003, IV, 94-115; a.mlf., “Kunta”, EI² (İng.), V, 393-395; Muhammed b. Rızk b. Tarhûnî, et-Tefsîr ve’l-müfessirûn fî garbi İfrîḳıyâ, Demmâm 1426, I, 334; Abdülkādir Memmâ Haydere, Fehârisü’l-maḫṭûṭâti’l-İslâmiyye: el-Mektebetü’z-Zeyniyye, Bûcbîhe-Mâlî (nşr. Eymen Fuâd Seyyid), London 1427/2006, I-II, tür.yer.; Yahya Ould al-Bara, “The Life of Shaykh Sidi al-Mukhtar al-Kunti”, The Meanings of Timbuktu (ed. Shamil Jeppie – Souleymane Bachir Diagne), Cape Town 2008, s. 208; Abdel Wedoud Ould Cheikh, “A Man of Letters in Timbuktu: al-Shaykh Sidi Muhammad al-Kunti”, a.e., s. 231-247; J.-L. Triaud, “la Qâdiriyya en Afrique de l’ouest subsaharienne”, Journal d’histoire du soufisme, sy. 1-2, İstanbul 2000, s. 245-258; Mustafa Nâimî, “Künte”, Maʿlemetü’l-Maġrib, Sale 1425/2004, XX, 6820-6822.