MAHALLÎ

1 Şevval 791 (23 Eylül 1389) tarihinde Kahire’de doğdu ve orada yaşadı. İbnü’l-İmâd’a göre Teftâzân Arapları’ndandır (Şeẕerât, VII, 303). Aslen Nil nehrinin Dimyat kolunun batısındaki Mahalletülkübrâ’dan olan aile fertleri Mahallî nisbesiyle anılır. İlk eğitimini babasından ve dedesinden alan Mahallî büyük bir ilmî gelişmenin yaşandığı Kahire’de Şâfiî, Hanefî ve Mâlikî âlimlerinin ders ve sohbet halkalarına katıldı. Demîrî, Akfehsî, Muhammed b. Ebû Bekir İbn Cemâa, İbnü’l-Irâkī, Abdurrahman b. Ömer el-Bulkīnî, Muhammed b. Abdüddâim el-Birmâvî, İbn Hacer el-Askalânî, Bedreddin Mahmûd el-Aksarâyî, Nâsırüddin b. Enes el-Mısrî gibi şahsiyetlerden tefsir, fıkıh ve usulü, kelâm, Arap dili ve edebiyatı, mantık dersleri aldı. Tefsir ve usûlü’d-dîn gibi konularda Bisâtî’nin yanında yetişti. Hâfızasının zayıflığına rağmen sahip olduğu üstün zekâ ve muhakeme gücüyle sivrilerek bu ilimlerde eser verecek düzeye erişti ve döneminin önde gelen âlimleri arasında yer aldı. Geçimini baba mesleği olan kumaş ticaretiyle sağlayan Mahallî dükkânını vekiline bırakarak kendini tedris ve telif faaliyetlerine verdi. 844 (1440) yılından itibaren Berkūkıyye ve muhtemelen 852’den (1448) sonra İbn Hacer el-Askalânî’nin yerine Müeyyediyye Medresesi’nde fıkıh okuttu. Devlet erkânından uzak duran âlim, el-Melikü’z-Zâhir Çakmak döneminde yapılan başkadılık teklifini kabul etmedi. Mahallî’ye Kahire dışından ders ve kitaplarının rivayeti için icâzet almaya, fetva sormaya ve ziyarete gelenler olurdu. Talebeleri arasında Cerrâî, Burhâneddin İbn Ebû Şerîf, Kalesâdî, Necmeddin İbn Kādî Aclûn, Takıyyüddin İbn Kādî Aclûn, Şemseddin es-Sehâvî ve Celâleddin es-Süyûtî gibi şahıslar bulunmaktadır. Eserleri güzel tertip edilmiş ve kısa, özlü, anlaşılır ve güvenilir olmaları bakımından büyük rağbet görmüştür. Yardım sever, emir bi’l-ma‘rûf ve nehiy ani’l-münkere önem veren, gösterişten uzak bir âlim olan Mahallî 1 Muharrem 864 (28 Ekim 1459) tarihinde vefat etti ve Kahire’de Bâbünnasr dışındaki aile kabristanına defnedildi.

Eserleri. 1. Tefsîrü’l-Celâleyn. Celâleddin es-Süyûtî tarafından tamamlandığı için bu isimle anılan eserin ilki Delhi’de (1211/1796) olmak üzere birçok baskısı yapılmıştır.

2. el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ fî ḥalli Cemʿi’l-cevâmiʿ. Tâceddin es-Sübkî’nin usûl-i fıkha dair eserinin en güzel şerhlerinden biri olup metinle ve hâşiyeleriyle birlikte defalarca basılmış (meselâ bk. Bulak 1285, 1287; Kahire 1308), eser üzerine birçok âlim tarafından hâşiye yazılmıştır (bk. CEM‘U’l-CEVÂMİ‘).

3. Şerḥu’l-Varaḳāt fî ʿilmi uṣûli’l-fıḳh (Kahire 1329, 1344, 1938, 1374/1955; Riyad 1417/1996). İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin el-Varaḳāt adlı eserinin şerhi olup İbn Kāsım el-Abbâdî (Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Varaḳāt, Karâfî’nin Şerḥu Tenḳīḥi’l-fuṣûl fi’ḫtiṣâri’l-Maḥṣûl adlı eserinin kenarında, Kahire 1307; eş-Şerḥu’l-kebîr ʿale’l-Varaḳāt, nşr. Seyyid Abdülazîz – Abdullah Rebî‘, I-II, Riyad-Cidde 1416/1995) ve Ahmed b. Muhammed el-Bennâ (Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Celâl el-Maḥallî ʿale’l-Varaḳāt, Kahire 1303, 1326, 1332, 1342) gibi âlimler tarafından yapılmış hâşiyeleri vardır. Hattâb’ın el-Varaḳāt şerhi de (Kahire 1369/1950, Leṭâʾifü’l-işârât’ın kenarında) Mahallî’nin şerhinin hâşiyesi mahiyetindedir.

4. Kenzü’r-râġıbîn fî şerḥi Minhâci’ṭ-ṭâlibîn. Nevevî’nin Şâfiî fıkhına dair meşhur eserinin şerhi olup (Kahire 1283) Kalyûbî (I-II, Mekke 1305), Şehâbeddin Ahmed Amîre el-Burullusî (I-II, Kahire 1283; Kalyûbî’ninkiyle birlikte, I-IV, Kahire 1306, 1318, 1327) ve Nûreddin el-Halebî gibi âlimler tarafından hâşiyeleri yapılmıştır.

5. Şerḥu’l-Ḳavâʿid li’bni Hişâm. İbn Hişâm en-Nahvî’nin el-İʿrâb ʿan ḳavâʿidi’l-iʿrâb’ının tamamlanamamış bir şerhidir.

6. el-Envârü’l-muḍıyye fî medḥi Ḫayri’l-beriyye. Muhammed b. Saîd el-Bûsîrî’nin Ḳaṣîdetü’l-bürde’sinin şerhi olup Muhammed b. Ahmed ed-Desûkī tarafından üzerine Ḥâşiye ʿalâ şerḥi’l-Bürde adıyla bir hâşiye yazılmıştır.

7. Şerḥu’l-Bürde (Şerḥu Bânet Süʿâd). Kâ‘b b. Züheyr’in Ḳaṣîdetü’l-bürde’sinin şerhidir.

8. Kenzü’ẕ-ẕeḫâʾir. Takıyyüddin es-Sübkî’nin et-Tâʾiyye’sinin şerhi olup eksik kalan eserin bir nüshası Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Beyazıt, nr. 1081).

Kaynaklarda adı geçmeyen şu eserler de kütüphane kataloglarında Mahallî’ye nisbet edilmektedir: eṭ-Ṭıbbü’n-nebevî (İbn Kayyim el-Cevziyye’nin aynı adlı eserinin muhtasarıdır); Şerḥu Lâmiyyeti’l-ʿAcem (Tuğrâî’nin Lâmiyyetü’l-ʿAcem’inin şerhidir); Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Beyżâvî (Tamamlanamayan eserin Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde bir nüshası mevcuttur; Bayezid, nr. 7953); Risâle fi’l-ḳırâʾât; Muḫtaṣarü’l-Hüda’n-Nebeviyye (İbn Kayyim el-Cevziyye’ye ait eserin muhtasarıdır). Mahallî’nin bunlardan başka tamamlanmamış bazı eserleri de vardır (Süyûtî, I, 444).

BİBLİYOGRAFYA

Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, I, 242; VII, 39-41.

Süyûtî, Ḥüsnü’l-muḥâḍara, I, 443-444.

İbn İyâs, Bedâʾiʿu’z-zühûr, II, 355-356.

Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn (Lecne), II, 84-85.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 124, 407, 445, 492, 573, 595, 613, 623; II, 1064, 1135, 1333, 1807, 1833, 1873, 2006.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VII, 303-304.

Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, II, 115-116.

Pertsch, Gotha, I, 186; II, 224-225; IV, 294.

Ahlwardt, Verzeichnis, VI, 613; VII, 47, 48, 522.

Serkîs, Muʿcem, II, 1623-1624.

Brockelmann, GAL, II, 18, 114; Suppl., I, 69, 440; II, 19, 116, 127, 140.

K. Yâsir ez-Zeydî, “Menhecü’l-Celâleyn fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm”, Âdâbü’r-râfideyn, V, Musul 1974, s. 125-150; VIII (1977), s. 367-405.

Şükrü Arslan, “Celâleyn Tefsiri’nin İsnadı ve el-Mahalli’nin Bakara Sûresinden Yaptığı Tefsiri”, EAÜİFD, sy. 10 (1991), s. 155-172.

Ch. Pellat, “al-Maḥallī”, EI² (İng.), V, 1223.