İKİNDİ DİVANI

Bu divanın ilk defa ne zaman ve nasıl ortaya çıktığı tam olarak bilinmemekte, bazı kaynaklarda vezîriâzamlık makamının ihdasına kadar götürülebileceği belirtilmektedir. Ancak bir müessese haline gelişi XV. yüzyıl sonları ve özellikle XVI. yüzyılda olmuştur. Gelişmiş haliyle ikindi divanı, Osmanlı devlet teşkilâtında sadrazamın başkanlık ettiği dört ayrı divandan doğrudan kendisine ait yegâne divan olup İstanbul’da olduğu zaman Paşakapısı’nda, serdâr-ı ekrem olarak seferde bulunduğunda kendi karargâhında toplanırdı. XVI. yüzyılın ikinci yarısında Âlî Mustafa sadrazamın, kendi sarayında haftanın dört gününde tezkireciler ve selâm çavuşu ile “muhtâc-ı arz” olmayan işler için hüküm buyurulmak üzere ikindi divanı akdettiğini belirtirken (Künhü’l-ahbâr, vr. 89^a) Tevkiî Abdurrahman Paşa, salı ve perşembe günleri dışında ikindi vakti divan akdedilip halkın işlerinin şer‘ ve kanun üzere görüldüğünü, anlaşmazlıkların çözüldüğünü, isteyenlerin eline ahkâm verildiğini belirtir (Kānunnâme, s. 499-500). XVII. yüzyıl tarihçilerinden Topçular Kâtibi Abdülkadir Efendi, ikindi vakti ezan okunup nevbet dövüldükten sonra farz namazın eda edildiğini ve divan ferman olunduğunu, burada önce halkın işlerinin görüldüğünü, ardından sefer mühimmatının müzakere edildiğini kaydetmektedir (Târih, s. 395).

Divan üyelerinin kimler olduğu ve buraya kimlerin katıldığı açık olarak kaynaklarda belirtilmemekle birlikte sadrazama doğrudan bağlı reîsülküttâb, çavuşbaşı, büyük ve küçük tezkireciler ve Türkçe bilmeyen müracaat sahiplerine yardımcı olmak üzere bir tercümanın toplantıya katıldığı; kapıcılar (bevvâbân), selâm çavuşları, müteferrikalar, çaşnigîr ve muhzırların da diğer hizmetleri gördükleri bilinmektedir (Topçular Kâtibi Abdülkadir [Kadrî] Efendi Târihi, s. 610). Divana muhtemelen sadâret kethüdâsı da katılmaktaydı. Ayrıca mülâzemetle İstanbul’da bulunan bazı beylerbeyiler, sancak beylerinin divana gelip dava dinlemede yardımcı oldukları bildirilmektedir. Ancak muhtemelen bu husus süreklilik arzetmeyip davanın özelliğine bağlı bir durumdu. Kubbe vezirleri ve nişancı, sadrazamın herhangi bir mazereti dolayısıyla katılamadığı zamanlarda ikindi divanına başkanlık edebilmekteydiler. Fakat bunlar devamlı üye durumunda değildi.

Bu divana getirilen meseleler ve davaları özellikle padişaha arzı gerektirmeyen veya Dîvân-ı Hümâyun’a intikal ettiği halde orada görüşülmesine lüzum olmayan konular oluşturuyordu. İlgi alanlarına göre ikindi divanı, kazasker veya defterdar divanlarına havale edilen davalar, buralarda görüldükten sonra nihaî karar için yeniden Dîvân-ı Hümâyun’a gelirdi. Böylece kesin olarak sınırları belli olmamakla birlikte ikindi divanı ile Dîvân-ı Hümâyun arasında bir iş bölümü bulunmaktadır. Dîvân-ı Hümâyun’un ehemmiyetini kaybettiği dönemde önemli bazı yargılamalar, bazı askerî zümrelerle ilgili davalar ikindi divanında görülürdü (D’Ohsson, VII, 225).

İkindi divanında meselenin nasıl ele alındığı hususunda uygulamadan bazı sonuçlar çıkarmak mümkündür. Telhis uygulaması ile ikindi divanı arasında bir bağ bulunmakta olup sadrazam ikindi divanında verdiği bazı kararlar için telhis usulünden yararlanmaktadır. Bu divanda bakılacak davalara ait evrak sıraya konur, iddia sahibinin iddiasının okunması veya şifahen ifade edilmesiyle başlanır, iki tarafın iddia ve cevapları dinlenirdi. Divan bürokrasisini yürüten görevliler davayı özetler, şer‘an ve örfen ne yapılması gerektiğini teklif ederler, sadrazam bunu uygun görürse arzuhal üzerine yazılır ve sadrazam buyruldusu ile tasdik edilirdi. Arzuhalin bir tarafına kararı içeren i‘lâmın yazılması usuldü (Uzunçarşılı, s. 138).

İkindi divanına bürokratik açıdan bakıldığında burada çeşitli defterlerin tutulduğu anlaşılmaktadır. Nitekim XVI. yüzyılın özellikle ikinci yarısında bu divanda tutulduğu çeşitli kayıtlardan anlaşılan ruûs defterleri bulunmakta, bunlardan bazılarının halen arşiv tasnifinde yanlışlıkla mühimme defterleri serisi içerisinde yer aldığı bilinmektedir. Bu defterlerde yer alan hükümlerin sonlarının sadrazam buyuruldusu ile bitmesi dikkati çekmektedir. Bazan ikindi divanı akdi için, “Yevmü’l-cum‘a, fî 26 şehr-i mezbûr, bu gün paşa hazretleri ikindi divanı eylediler” şeklinde açık tarih de verilmektedir (meselâ bk. BA, KK, nr. 7501, s. 2).

XVI-XVII. yüzyıllarda düzenli bir şekilde çalıştığı arşiv ve Osmanlı tarihlerindeki kayıtlardan anlaşılan ikindi divanının daha sonraki seyri hakkında bilgi yoktur. Muhtemelen XVIII. yüzyılda Bâbıâli’nin tedrîcen belirgin hale gelmesi, vezîriâzama bağlı reîsülküttâb, çavuşbaşı ve kethüdâ beyin her birinin bürolarının teşekkül etmesiyle bu divan klasik görüntüsü dışında farklı bir şekil kazanmış, Tanzimat döneminde ise tamamen unutulmuştur.

BİBLİYOGRAFYA

BA, KK, nr. 7501, s. 2.

BA, MD, XXV, nr. 252.

Âlî Mustafa, Künhü’l-ahbâr, İÜ Ktp., TY, nr. 2290, vr. 89^a.

Selânikî, Târih (İpşirli), bk. İndeks.

Hasan Beyzâde Ahmed, Târih (haz. Nezihi Aykut, doktora tezi, 1980), İÜ Ed.Fak. Tarih Seminer Kitaplığı, nr. 3277, s. 751-752.

Topçular Kâtibi Abdülkadir (Kadrî) Efendi Târihi (haz. Ziya Yılmazer, doktora tezi, 1990), İÜ Ed.Fak. Genel Ktp., nr. TE 80, s. 373, 395, 525, 610.

Naîmâ, Târih, I, 325, 445.

Th. Thornton, Etat actuel de la Turquie, Paris 1812, II, mahkeme kısmı.

D’Ohsson, Tableau général, VII, 225.

Tevkiî Abdurrahman Paşa, Kānûnnâme, MTM, I/3 [1331] içinde, s. 499-500.

Uzunçarşılı, Merkez-Bahriye, s. 138.

Ahmet Mumcu, Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl, Ankara 1963, s. 103.

a.mlf., Hukuksal ve Siyasal Karar Organı Olarak Divan-ı Hümayun, Ankara 1986, s. 142-146.

Midhat Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lügatı, İstanbul 1986, s. 190.

Nejad Göyünç, “XVI. Yüzyılda Ruus ve Önemi”, TD, XXII (1968), s. 17-34.

Tayyib Gökbilgin, “Bâbıâli”, İA, II, 174.