2-5 Mayıs 1939’da Ankara’da toplanan I. Türk Neşriyat Kongresi’nde alınan karar doğrultusunda Maarif Vekili Hasan Âli Yücel’in İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü’ne gönderdiği 9 Mayıs 1939 tarihli bir yazıyla, Hollanda’nın Leiden şehrinde yayımlanması tamamlanmış olan The Encyclopaedia of Islam’ın zeyil maddeleriyle beraber Türkçe’ye çevrilmesi istenmiştir. Bunun üzerine Edebiyat Fakültesi’nde kurulan bir heyet tarafından düzenlenen rapor muhtevasındaki prensip kararlarına göre yapılan hazırlıklardan sonra Aralık 1940’ta İslâm Ansiklopedisi’nin ilk fasikülü çıktı. Çalışmalar önce fakülte dekanı Hamit Ongunsu’nun sorumluluğunda yürütülürken kısa bir süre sonra ansiklopedinin yönetimine Abdülhak Adnan Adıvar getirildi. Yayın kuruluna da Reşit Rahmeti Arat, Avni Başman, Sabri Esat Siyavuşgil ve M. Şerefettin Yaltkaya üye; Besim Darkot, Mükrimin Halil Yınanç, Zeki Velidi Togan, Cavit Baysun, Ahmet Ateş ve M. Tayyib Gökbilgin yardımcı tayin edildi. İlk çalışmalarına, Türkiyat Enstitüsü’nün bugün İstanbul Üniversitesi Profesörler Evi olarak kullanılan binasında başlayan İslâm Ansiklopedisi heyeti, 1947 yılından itibaren enstitünün taşındığı Hasan Paşa Medresesi’nde faaliyetini sürdürdü. Mesai arkadaşlarıyla birlikte ansiklopediye ilk ilmî hüviyetini veren Adıvar’ın vefatı üzerine (1955) kurul başkanlığına Cavit Baysun, heyet üyeliklerine de Reşit Rahmeti Arat, Ahmet Ateş ve Besim Darkot getirildi. Bazı görüş ayrılıkları sebebiyle Millî Eğitim Bakanlığı 1961’de bu kurulu görevden alarak Ahmet Ateş başkanlığında Reşit Rahmeti Arat, İbrahim Kafesoğlu ve Tahsin Yazıcı’dan oluşan yeni bir yayın kurulu tayin etti. Ahmet Ateş’in 1966’da ölümünden sonra Tahsin Yazıcı başkan, Fikret Işıltan, Sadettin Buluç ve Nihad M. Çetin de üye olarak görevlendirildi. Bazı eleştiriler ve Buluç’un yurt dışına gitmesi üzerine bir süre sonra heyet dağılınca istifası bakanlıkça kabul edilmeyen Tahsin Yazıcı’nın başkanlığında Orhan F. Köprülü, Abdülkadir Karahan ve Nejat Göyünç’ten oluşan beşinci heyet göreve başladı (1970). Ancak Göyünç’ün tayininin çıkmaması ve Karahan’ın da istifası (1972) yüzünden iki kişi kalan heyete çeşitli zamanlarda Sadettin Buluç (1971), Bekir Kütükoğlu (1975) ve İbrahim Kafesoğlu (1976) katıldı. 1980 yılında Tahsin Yazıcı’nın yerine Bekir Kütükoğlu kurul başkanlığına getirildi, Nihad M. Çetin de ondan boşalan üyeliğe tayin edildi. Ertesi yıl Kütükoğlu görevden alınarak tekrar Tahsin Yazıcı başkanlığa, ayrıca Nejat Göyünç ve Ahmet Suphi Furat üyeliğe tayin edildi. Bir süre sonra ayrılan Göyünç’ün yerine Nazif Hoca getirildi. Ansiklopedi 1987’de Tahsin Yazıcı, Orhan F. Köprülü, Ahmet Suphi Furat ve Nazif Hoca’nın oluşturduğu kurulun yönetiminde tamamlandı.
Başlangıçta ansiklopedinin sadece tercüme yoluyla yayımlanması düşünülmüşse de daha sonra Türkiye’ye ait maddelerin yetersizliği ve yanlışları dikkate alınarak düzeltme ve ilâvelerde bulunulması, bazı maddelerin ise yeniden yazılması uygun görülmüştür. Böylece her cildin iç kapağındaki ifadeyle “Leiden tab’ı esas tutularak telif, tâdil, ikmal ve tercüme suretiyle” yayımını sürdürmüştür. Ansiklopedinin çalışma prensiplerinden mütercim, müellif ve redaktörlerin tesbiti ve fasiküllerin neşre hazırlanmasına kadar büyük gayretleri olan heyet başkanı A. Adnan Adıvar’ın ilk fasiküldeki imzasız mukaddimesine göre Leiden yayımında sadece Türk dünyasıyla ilgili maddelerde eksiklik veya hata söz konusu olmuş görünmekteyse de bunun dışındaki İslâmî maddelerde yanlışlar, yetersizlikler, hatta maksatlı saptırmalar da dikkati çekmiştir. Nitekim daha ilk fasiküllerden itibaren Türkler’le ilgili maddeler yeniden yazılırken doğrudan İslâmî konuları ihtiva eden maddeler önce bazı dip notlarıyla tashih edilmiş, sonraki ciltlerde bu usul bırakılarak pek çok madde “TH” (Tahrir Heyeti) imzasıyla veya bir Türk müellif tarafından yeniden kaleme alınmıştır. Bunun neticesinde VI. cilde (1952-1955) kadar büyük bir sayıya ulaşan “TH” imzalı maddeler sonraki ciltlerde azalmış, buna karşılık yerli imzalar artmıştır. Ansiklopedideki toplam madde sayısının üçte ikisi tercüme, üçte biri telif olduğu halde toplam sayfa hacminin üçte biri tercüme, üçte ikisi telif maddelere aittir. Formalar arasına ayrıca konulan, çoğu şehir planlarıyla haritalar olmak üzere bazı fotoğrafların dışında ansiklopedi genellikle resimsiz olarak yayımlanmıştır.
İslâm Ansiklopedisi, daha tercüme teşebbüsü sıralarında başlayarak hemen bütün yayın süresince çeşitli yönlerden tenkitlere uğramıştır. İlk tenkitler, müsteşrik zihniyetiyle yazılmış maddelerin tercümesi yerine daha sıhhatli ve yerli bir ansiklopedi neşri hususunda yoğunlaşmış, sonraki eleştirilerde maddelerin bilgi ve teknik hataları üzerinde durulmuştur (bk. bibl.). Tenkitlerin ilki ve en kapsamlı olanı, ansiklopedi henüz hazırlık safhasında iken (1940 başları) Eşref Edib’in (Fergan) yayımladığı İslâm Ansiklopedisi adlı on bir sayfalık broşürdür. Bu broşürde yer alan eleştiriler ansiklopedinin Leiden basımı üzerinde yoğunlaşmakta, maddeleri doğrudan doğruya tercüme etmenin sakıncaları açıklanmakta, buna karşılık reddiye ve tenkitte bulunulması, bazı parçaların çıkarılması, düzeltmeler yapılması veya yeniden yazılması gibi alternatifler önerilmektedir. Bu arada İslâm Ansiklopedisi tercüme çalışmalarının devam etmesi üzerine Eşref Edib “tam mânasıyla millî ve İslâmî bir eser vücuda getirmek için” telif bir İslâm-Türk Ansiklopedisi’ni ve buna bağlı olarak İslâm-Türk Ansiklopedisi Mecmuası’nı neşretmeye başlamıştır. Bu ansiklopedideki maddelerde ve dergideki yazılarda İslâm Ansiklopedisi’ndeki yanlışlar üzerinde durulmuş, basında yankılanan uzun polemikler olmuştur.
İslâm Ansiklopedisi, seksen sayfa hacmindeki “Atatürk” maddesi dışında Leiden basımında mevcut 6300 kadar madde ile sınırlanmış, ilâvesi düşünülen maddeler yayımın tamamlanmasının ardından zeyil ciltlerine bırakılmışsa da esasen tahminleri aşan yayın süresi sonunda bundan da vazgeçilmiştir. Personel yetersizliği ve yazı heyetinin sık sık değişmesi yüzünden çalışmaları aksayan ansiklopedi ancak kırk yedi yılda tamamlanabilmiş, on üç ciltte bitmiş görünmesine rağmen V ve XII. ciltlerin ikişer cilt haline gelmesi sebebiyle on beş cildi bulmuştur. Ansiklopedi maddelerinde konuların önemiyle hacim nisbetleri dengesi de her zaman korunamamıştır. Benzeri büyük hacimli eserlerde kaçınılması mümkün olmayan birtakım ilmî ve teknik hata ve eksiklikler yanında bazı atıfların karşılıksız kaldığı, ayrıca bazıları yeni yazılanlardan olmak üzere mükerrer maddeler bulunduğu da görülmektedir. Anter (M. Hartmann, I, 462) ve Sîret-i Anter (B. Heller, X, 703-707); İbnülfârid (A. J. Arberry, V/2, s. 854) ve Ömer b. Ali (R. A. Nicholson, IX, 465-466); Abdülmelik b. Mansûr (C. F. Seybold, I, 95) ve Muzaffer (E. Lévi-Provençal, VIII, 773-774); Hazlân ve Hizlân (A. J. Wensinck, V/1, s. 414, 549); Sadreddin Muhammed (Cl. Huart, X, 46-47) ve Şîrâzî (M. Horton, XI, 564-565); Nasr b. Hamdân ve Serî (M. Şahâbeddin Tekindağ, IX, 106-107; X, 519-520); Mirza Takî Han (R. Levy, VIII, 362) ve Takî Han (Tahsin Yazıcı, XI, 678) mükerrer yazılmış maddelerdir. Bütün aksaklıklarına rağmen İslâm Ansiklopedisi, özellikle son ciltlerindeki telif maddeleriyle Türk ve dünya literatüründe önemli bir kaynak olma durumunu muhafaza etmektedir.
BİBLİYOGRAFYA
İA, “Mukaddime”, I, s. I-XXI.
Eşref Edib, İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1358/1940.
Ahmed Ateş, İslâm Ansiklopedisi 90. Cüzdeki Diğer Bazı Hatalar Hakkında, İstanbul 1961.
a.mlf., “Prof. Dr. Osman Turan’ın Yazısı Dolayısı ile Bir Açıklama”, TTK Belleten, XXX/119 (1966), s. 459-466.
Nihad M. Çetin, İslâm Ansiklopedisine Dair Birkaç Yazı Hakkında, İstanbul 1969, s. 3-15.
Nuri Akbayar, “Ansiklopediciliğimizin İlk 80 Yılı”, Türkiye’de Dergiler-Ansiklopediler (1949-1984), İstanbul 1984, s. 230.
Vahit Çabuk, İslâm Ansiklopedisi İndeksi, Ankara 1994, s. V-XVI.
a.mlf., “Gayri Ciddi Bir Tenkit Üzerine”, Yeni Şafak, İstanbul 21 Mayıs 1995, s. 10.
a.mlf. – Rekin Ertem, “İslâm Ansiklopedisi”, TDEA, IV, 421-423.
Peyami Safa, “Hadiseler Arasında İslâm Ansiklopedisi”, Cumhuriyet, İstanbul 22 Ağustos 1939, s. 3.
A. Gabriel, “La traduction turque de l’Encyclopédie de l’Islam (İslam Ansiklopedisi)”, JA, CCXXXVI/1 (1948), s. 115-122.
B. Spuler, “Besprechungen”, Isl., XXIX (1950), s. 318-325 (bu yazının Türkçe tercümesi için bk. “Tenkid”, İA, V/2, s. 826-827).
Orhan F. Köprülü, “Bir Tenkid Hakkında Bazı Mülâhazalar”, TM, IX (1951), s. 171-178 (bu yazı için ayrıca bk. İA, V/2, s. 1134-1135).
a.mlf., “Dr. Adnan Adıvar ve İslâm Ansiklopedisi”, TK, VIII/95 (1970), s. 786-790.
a.mlf., “İslâm Ansiklopedisinin Mahiyet ve Kıymeti”, Diyanet Dergisi, XII/3, Ankara 1973, s. 161-162.
Yılmaz Öztuna, “İslâm Ansiklopedisi Faciası”, Dünya Gazetesi, 7 Mart 1969, s. 2.
Necip F. Kısakürek, “İslâm Ansiklopedyası”, Çerçeve, sy. 1, İstanbul 1985, s. 210-211.
Ahmet Zeki İzgöer, “İslâm Ansiklopedisine Dair”, İslâmî Araştırmalar, II/6, Ankara 1988, s. 68-73.
Mahmut Şakiroğlu, “Tamamlanması Pek de Beklenmeyen İki Büyük Ansiklopedimiz: İslâm Ansiklopedisi ve Türk Ansiklopedisi”, TT, X/60 (1988), s. 61-64.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2001 yılında İstanbul’da basılan 23. cildinde, 43-44 numaralı sayfalarda yer almıştır.