İSLÂM ARAŞTIRMALARI MERKEZİ

İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), Türkiye Diyanet Vakfı’nın (TDV) 3 Aralık 1988 tarihinde aldığı bir kararla İstanbul’da (Üsküdar-Bağlarbaşı), Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi Genel Müdürlüğü’nün 1983’ten beri faaliyetlerini sürdürdüğü binasında kuruldu. Aynı tarihte yürürlüğe giren İSAM çalışma tâlimatının beşinci maddesinde kuruluşun amacı “ilmî araştırmalar yapmak, özellikle İslâmî ilimler ve şarkiyat alanlarında yoğunlaşarak ilmî eserler ortaya koymak, yurt içinde ve dışında ilmî toplantılar düzenlemek, araştırmacı yetiştirmek, araştırma kütüphanesi ve dokümantasyon ünitesi kurmak” şeklinde ifade edilmiş; merkezin yönetimi başkanını kendi içinden seçen en az üç kişiden oluşan yönetim kuruluna verilmiştir. Ayrıca merkezin idarî ve teknik hizmetlerini yürütmek üzere bünyesinde bazı müdürlüklerin yer aldığı genel sekreterlik birimi oluşturulmuştur.

Çalışmalarına Mart 1993’e kadar bu statü ile devam eden merkezin Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi’ni yayıma hazırlayan kurumla birleştirilmesi gündeme gelmiş, vakfın 19 Mart 1993 tarihinde aldığı bir kararla bu iki kuruluşun Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi olarak teşkilâtlandırılması uygun görülmüştür. Bu değişiklik sırasında İslâm Araştırmaları Merkezi’nin eski statüsü korunarak yönetim başkanını kendi içinden iki yıl süreyle seçen en az üç, en çok beş kişilik idare meclisine tevdi edilmiş, yedi cildi tamamlanmış olan ansiklopediyi neşre hazırlama sorumluluğu da İslâm Araştırmaları Merkezi yönetimine verilmiştir. Ayrıca araştırmacıların yapacağı çalışmaları planlamak ve idare meclisince onaylanmış programların gerçekleşmesini sağlamakla görevli araştırmacılar kurulu, ansiklopedi maddelerinin tesbitinden itibaren teknik redaksiyon safhasına kadar geçirdiği bütün basamaklardaki çalışmaları incelemek üzere inceleme kurulu, ansiklopedinin çalışmalarını yürütmek ve gerektiğinde maddelerin redaksiyonlarını yapmak üzere uzmanlık alanlarına göre ilim kurulları, ilmî redaksiyonları tamamlanmış eserlerin ve ansiklopedi maddelerinin teknik redaksiyonunu yapmak üzere teknik redaksiyon kurulu bu yeni düzenlemede yer almıştır.

1996 yılında mütevelli heyetinin aldığı bir kararla idare meclisi lağvedilerek merkezin yönetimiyle ilgili yetki ve sorumluluk mütevelli heyeti tarafından iki yıl için görevlendirilen başkana verilmiş, ilmî konuları istişare etmek üzere başkanın beş veya yedi kişilik bir danışma kurulu oluşturması kararlaştırılmış, 1998’de yapılan bir değişiklikle bazı idarî konuların da danışma kurulunda görüşülmesi benimsenmiştir.

Kuruluşundan itibaren ilmî çalışmaların sürdürüldüğü İslâm Araştırmaları Merkezi’nde yılda iki cilt olarak yayımlanan ansiklopedi yanında bazı eserler hazırlanmış ve bunların bir kısmı yayımlanmıştır. Azmi Özcan’ın Pan-İslamizm: Osmanlı Devleti, Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1914) (İstanbul 1992), Tahâvî’nin Aḥkâmü’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm (nşr. Sadettin Ünal, I-II, İstanbul 1416/1995-1418/1998), Zehebî’nin Maʿrifetü’l-ḳurrâʾi’l-kibâr ʿale’ṭ-ṭabaḳāt ve’l-aʿṣâr (nşr. Tayyar Altıkulaç, I-IV, İstanbul 1416/1995), İsmail Hakkı Göksoy’un Endonezya’da İslâm ve Hollanda Sömürgeciliği (Ankara 1995), Şaban Sitembölükbaşı’nın Türkiye’de İslâm’ın Yeniden İnkişafı (Ankara 1995), Ferhat Koca’nın İslâm Hukuk Metodolojisinde Tahsis (İstanbul 1996), İlyas Üzüm’ün Günümüz Aleviliği (İstanbul 1997), Ali Köse’nin Neden İslâm’ı Seçiyorlar (İstanbul 1997), M. Sait Özervarlı’nın Kelâmda Yenilik Arayışları (İstanbul 1998), Hilal Görgün’ün Die politische Rolle der AZHAR in der Sadat-Ara (1970-1981) (İstanbul 1998), Tahsin Görgün’ün Sprache, Handlung und Norm (İstanbul 1998), Talip Küçükcan ve Ali Köse’nin Doğal Âfetler ve Din (İstanbul 2000) adlı eserleri burada zikredilebilir.

1997’den bu yana yılda bir sayı olarak çıkarılan, Türkçe’den başka Arapça, Farsça, Fransızca, Almanca ve İngilizce makalelerin de yer aldığı İslâm Araştırmaları Dergisi’nin 4. sayısı yayımlanmış; Türkiye Diyanet Vakfı tarafından her yıl “Kutlu Doğum Haftası” münasebetiyle gerçekleştirilen etkinlikler çerçevesinde İslâm Araştırmaları Merkezi’nde düzenlenen sempozyumlarda sunulan tebliğler İslâm, Gelenek ve Yenileşme (İstanbul 1996), İslâm ve Modernleşme (İstanbul 1997), Günümüz Dünyasında Müslüman Azınlıklar (İstanbul 1998) adıyla yayımlanmıştır.

İslâm Araştırmaları Merkezi Kütüphanesi’ne yeni gelen kitaplardan ilim çevrelerini haberdar etmek maksadıyla üç ayda bir yayımlanan Yeni Gelen Kitaplar’ın 25, çeşitli ülkelerde yayımlanıp ilmî niteliği olan ve kütüphaneye gelen dergilerdeki makaleler konusunda yine her üç ayda bir hazırlanan Yeni Gelen Dergiler ve İçindekiler’in 28. sayısı, başta ilâhiyat fakülteleri olmak üzere ilgili diğer fakülte ve kuruluşların kütüphanelerine ulaştırılmaktadır.

Üzerinde önemle durulan ve her geçen gün biraz daha geliştirilen hizmet alanlarından biri de İslâm Araştırmaları Merkezi Kütüphanesi’dir. Satın alma, mübadele, bağış gibi yollarla bugüne kadar değişik dillerde toplam 130.000 cildin üzerinde kitabın okuyucunun istifadesine sunulduğu; Nihad M. Çetin, Tahsin Yazıcı, H. Fahrettin Başaran, Ziyad Ebüzziya, Orhan Şaik Gökyay, Günay Tümer, Albert Habib Hourani, Asım Taşer, Nejat Göyünç, Jacques Waardenburg, Hilmi Oflaz, Yavuz Argıt, Rasim Erverdi’nin koleksiyonlarının yer aldığı kütüphaneden yüksek lisans ve doktora öğrencileriyle yurt içinden ve dışından gelen diğer araştırmacılar yararlanmaktadır.

31 Aralık 2000 tarihi itibariyle kütüphanenin bilgisayar veri tabanında 237.421’i yazma, 435.540’ı matbu olmak üzere çeşitli kütüphanelerde bulunan toplam 672.961 kitap künyesi kaydedilmiş olup dokümantasyon servisi tarafından aynı tarihe kadar 39.000 cilt kitap ve 1766 dergi koleksiyonu taranmış, elde edilen dokümanlar ansiklopedideki madde başlıklarına göre 16.075 dosya açılarak araştırmacıların istifadesine sunulmuştur.

İstanbul Müftülüğü Şer‘iyye Sicilleri Arşivi’nde bulunan kadı sicilleriyle (9859 defter) kazasker rûznâmçelerine (377 defter), nakîbüleşraf defterlerine (33 adet) ve kadı mühürlerine (13 defter) ait 875.118 poz mikrofilm, okuma ve okuma-baskı cihazlarıyla okuyucuların hizmetine arzedilmiştir. Bir başka hizmet de “tezler veri tabanı” olup Türkiye’deki üniversitelerde öncelikle sosyal bilimler alanında yapılan yüksek lisans, doktora, doçentlik ve uzmanlık tezleri için oluşturulan bu veri tabanında 2000 yılı sonu itibariyle 96.600 tez künyesi yer almış, böylece yapılan ilmî çalışmalardan akademik çevrelerin haberdar edilmesi sağlanmıştır. Ayrıca üniversitelerden ve değişik bilim çevrelerinden gelen bilgi, belge ve doküman talepleri karşılanmaya çalışılmaktadır.

İslâm Araştırmaları Merkezi’nin temel faaliyet alanlarından biri de araştırmacı yetiştirme programıdır. Bu amaçla merkezin kurulmasından önce vakıf tarafından Almanya, İngiltere ve Fransa’ya gönderilen toplam on sekiz yüksek lisans ve doktora öğrencisinin yetiştirilmesiyle ilgili yetki ve sorumluluk merkez idaresine verilmiş, daha sonra yurt içi ve dışında uygulanan ve devam etmekte olan araştırmacı yetiştirme programından imtihanla seçilen seksen dört eleman faydalandırılarak klasik İslâmî ilimler yanında siyaset, tarih, ekonomi, felsefe, sosyoloji, antropoloji, dinler tarihi, ilimler tarihi ve edebiyat gibi alanlarda çalışma yapmaları sağlanmıştır. Doktora öğrenimlerini tamamlayan bu elemanlardan on biri halen merkezde araştırmacı olarak görev yapmakta, bazıları da çeşitli üniversitelere intisap ederek akademik ilerlemelerini sürdürmektedir.

İslâm Araştırmaları Merkezi 1997 yılında, Türkiye Diyanet Vakfı tarafından inşa edilen ve dört binadan meydana gelen yeni binalarına taşınmıştır. Bu binalardan biri idarî birimlere tahsis edilirken en geniş olanı kütüphane için düzenlenmiş, bir diğeri araştırmacıların çalışma odaları, derslikler ve konferans salonu olarak planlanmış, dördüncü blokta ise personel lojmanlarıyla misafirhane ve yemekhaneye yer verilmiştir.

Pek çok ülkedeki üniversite ve ilmî kuruluşla gerçekleştirdiği iş birliği sayesinde dünyada itibarlı bir konuma gelen, kütüphanesi yurt içinden ve dışından her gün yaklaşık 100 araştırmacı tarafından ziyaret edilen İslâm Araştırmaları Merkezi’nde halen on sekizi tam, yetmiş sekizi kısmî mesai veren doksan altı bilim adamı çalışmakta, idarî ve teknik personelle birlikte çalışanların toplam sayısı 170’i aşmaktadır (İslâm Araştırmaları Merkezi kendi adıyla oluşturduğu sitede [isam.org.tr] faaliyetlerini kamuoyuna duyurmaktadır).