31 Mayıs 1933 tarih ve 2252 sayılı kanunla gerçekleşen üniversite reformu ile birlikte İstanbul Dârülfünunu İlâhiyat Fakültesi lağvedildiğinde burada görevli olan öğretim üyelerinden bir kısmı emekliye ayrılmış, bir kısmı da İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nde görevlendirilmiştir. İlâhiyat Fakültesi’nin lağvedilmesiyle ortaya çıkacak boşluğu bir ölçüde doldurmak üzere aynı kanun gereği Edebiyat Fakültesi bünyesinde öğrencisi olmayan İslâm Tetkikleri Enstitüsü kurulmuş, İlâhiyat Fakültesi’nin öğretim üyelerinden bazıları bu enstitüde görevlendirilmiş ve müdürlüğüne M. Şerefettin Yaltkaya getirilmiştir. İsviçreli Albert Malche’ye hazırlatılan üniversite reformu raporunda Edebiyat Fakültesi’ne bağlı, “ulûm-i dîniyye” veya “diyanet ve İslâm felsefesi tarihi” adıyla öğretim yapacak, ders programı da metafizik ve din felsefesi, Kur’an tarihi ve tefsiri, İslâm dini ve hukuku tarihi, Arapça, Farsça ve hadis şeklinde olacak bir bölüm açılması teklif edilmişse de bu madde dikkate alınmamış, sadece İslâm inançları, tarih, kültür ve medeniyeti alanlarında ilmî araştırma yapacak İslâm Tetkikleri Enstitüsü kurulmuştur. Fakat enstitüde öğrenim görmek için başvuran çok sayıdaki öğrencinin talepleri 6 Kasım 1936’da Edebiyat Fakültesi Meclisi’nde görüşülmüş ve reform kanununda eğitim öğretime izin verilmediği gerekçesiyle kabul edilmemiştir. Zamanla, görevli hocaların emekliye ayrılması veya ölümleri üzerine boşalan kadrolara yeni tayinler de yapılmadığından enstitü 1941 yılında kapanmıştır.
1946’da Türkiye’nin çok partili hayata geçiş hazırlıklarıyla birlikte üniversitenin özerk bir yapıya kavuşturulması gündeme gelmiş, nihayet 18 Haziran 1946 tarihinde yürürlüğe giren 4936 sayılı Üniversite Kanunu’nun 2. maddesi uyarınca üniversite ve fakülteler yeni enstitü, bilimsel araştırma, öğretim ve yayım kurumları açmaya yetkili kılınmıştır. Bir süre sonra Edebiyat Fakültesi Umumi Türk Tarihi Kürsüsü öğretim üyesi Zeki Velidi Togan, kapanan İslâm Tetkikleri Enstitüsü’nü yeniden kurmak üzere Edebiyat Fakültesi nezdinde teşebbüse geçmiş, konunun 27 Aralık 1949 tarihinde toplanan profesörler meclisi gündemine alınmasıyla müzakereler başlamış, nihayet 16 Mayıs 1950’de İslâm Araştırmaları Enstitüsü adıyla faaliyete geçmesi karara bağlanmışsa da üniversite senatosundan geçmesi ancak 1953 yılında gerçekleşmiş ve ilk müdürlüğüne Zeki Velidi Togan, müdür yardımcılığına da Fuat Sezgin getirilmiştir. Enstitünün kuruluş amacı, yayımlanan yönetmeliğin 2. maddesinde “İslâm kültür ve medeniyeti üzerinde araştırma ve yayınlar yapmak” şeklinde belirtilmiştir.
İslâm Araştırmaları Enstitüsü’nde İslâm İlimleri ve Medeniyetleri Kürsüsü adıyla sertifika yetkisi olan bir kürsünün kurulması yolunda Z. Velidi Togan’ın yaptığı birçok teşebbüs üniversite senatosu tarafından kabul edilmediği için sonuçsuz kalmıştır. Bunun üzerine fakülte profesörler meclisi, Umumi Türk Tarihi Kürsüsü çerçevesinde sadece İslâmiyat’a giriş mahiyetinde serbest dersler (konferans) verilmesi yönünde karar almış, bu dersleri vermek üzere Muhammed Hamîdullah sözleşmeli öğretim üyesi olarak davet edilmiş ve bu görevi yirmi üç yıl yürütmüştür.
Zeki Velidi Togan, müdürlüğü sırasında enstitüye bir kısmı Dârülfünun İlâhiyat Fakültesi’nden intikal eden, birçoğunu da kendi şahsî teşebbüsleriyle satın aldığı kitaplardan oluşan zengin bir kütüphane kazandırmıştır. Özellikle XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren İslâm dini, tarihi ve medeniyeti alanında Batı’da yayımlanan süreli yayınları temin ederek çok değerli bir koleksiyon vücuda getirmiştir (İTED, III/3-4 [1966], s. 292-297). Ayrıca enstitünün kuruluşuyla birlikte yayın organı olarak İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi’nin ilk sayısı 1953’te yayımlanmışsa da 1995 yılına kadar ancak dokuz sayı çıkabilmiştir. Enstitüde Z. Velidi Togan’dan sonra sırasıyla Tayyip Gökbilgin, Salih Tuğ, Bekir Kütükoğlu ve Mahmut Kaya müdürlükte bulunmuştur.
2547 sayılı Yüksek Öğretim Kanunu gereğince İslâm Araştırmaları Enstitüsü, İslâm Araştırmaları Merkezi adını almıştır. Halen herhangi bir kadrosu ve ödeneği olmaksızın başka anabilim dallarından görevlendirilen bir öğretim üyesinin müdürlüğünde varlığını sürdürmektedir.
BİBLİYOGRAFYA
Mehmet Saray, İstanbul Üniversitesi Tarihi, İstanbul 1996, s. 84-85.
Halis Ayhan, Türkiye’de Din Eğitimi, İstanbul 1999, s. 48-50.
Z. Velidi Togan, “Önsöz”, İTED, I/1 (1954), s. VI-VII.
“İslâm Araştırmaları Enstitüsü ve Umumî Türk Tarihi Kürsüsü Çalışmaları”, a.e., III/3-4 (1966), s. 269-297.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2001 yılında İstanbul’da basılan 23. cildinde, 56-57 numaralı sayfalarda yer almıştır.