İZ, Fahir

30 Nisan 1911 tarihinde İstanbul Fatih’te doğdu. Baba tarafından ilmiye sınıfına mensup Külâhîzâdeler sülâlesinden gelmektedir. Babası Seyyid İsmâil Abdülhalim Efendi (ö. 1925) Midilli, Isparta ve Medine’de kadılık yapmış, büyükbabası Mehmed Servet Efendi de Medine ve Mekke kadılıklarında bulunmuştur. Annesi Şerife Râife Hanım, Bağdat Kadısı Erzurumlu Çelebizâde İbrâhim Rüşdü Efendi’nin kızı, Şeyhülislâm Hüseyin Hüsnü Efendi’nin kız kardeşidir. Babasının görevi dolayısıyla ilk öğrenimine Ankara Sultânîsi’nin ibtidâî kısmında başladı, orta öğrenimine İstanbul’da İtalyan Lisesi ile Saint Michel Fransız Lisesi’nde devam etti. Galatasaray Lisesi’nden mezun olduktan sonra İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’ne girdi (1934). Hocası Reşit Rahmeti Arat’ın sağladığı burslarla yaz tatillerinde Berlin’e gitti. Önce Uygurca Kur’an tercümesi üzerine bir çalışma yaptı, yine Uygurca Mi’racnâme’ye dair hazırladığı mezuniyet çalışmasından sonra fakülteyi bitirip aynı bölüme asistan oldu (1938). “Abdülhak Hâmid’in Dili ve Üslûbu” adlı teziyle doçentliğe yükseldi (1941). 1943’te Halide Edip ve Adnan Adıvar’ın aracılığıyla İngiltere’ye gitti. 1943-1948 yıllarında Londra’da School of Oriental and African Studies’te, 1948-1949’da Oxford Üniversitesi’nde, 1950-1954 arasında yine School of Oriental and African Studies’te öğretim üyeliği yaptı. 1954’te İstanbul Üniversitesi’nden aldığı davet üzerine Edebiyat Fakültesi’ne profesör olarak döndü.

1959’da on altı kişilik bir grupla dünyadaki eğitim sistemlerini inceleyen bir rapor hazırladı; bu rapor Türkçe, İngilizce ve Almanca olarak yayımlandı. 1960’ta Şarkiyatçılar Kongresi’ne katıldı; New York (1961-1962) ve Tübingen’de (1963), Kanada Montreal Üniversitesi’nde (1965-1967) Türk edebiyatıyla ilgili dersler ve konferanslar verdi. 1963-1966 yıllarında İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü müdürlüğü, 1965-1969 arasında Regional Cooperation of Development başkanlığı yaptı. 1971’de emekliye ayrıldıktan sonra Chicago Üniversitesi’nden aldığı bir davetle oraya giderek Türk edebiyatı dersleri verdi. 1976’da Türkiye’ye döndü. 1977-1986 yılları arasında Boğaziçi Üniversitesi Temel Bilimler Fakültesi’nde kuruluşuna ön ayak olduğu Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü başkanlığı yaptı, Türk dili ve edebiyatı dersleri okuttu. 1986’da buradan emekliye ayrıldı. 5 Temmuz 2004’te İstanbul’da öldü.

Küçük sayılabilecek bir yaşta babasını kaybettiği için ağabeyi Mahir İz’in himayesinde yetişen Fahir İz, özellikle yurt dışındaki akademik çevrelerde daha çok eski Türk edebiyatı alanında yaptığı çalışmalarla tanınmıştır. Batı dünyasının Türk kültürüyle uğraşan akademisyenleri onun Cassel’s Encyclopaedia of Literature, The Encyclopaedia of Islam (new edition) ve Encyclopaedia of Britannica’da yayımlanan maddeleri sayesinde Türk edebiyatının önemli şair ve yazarlarını tanımışlardır. Ayrıca Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Türkiyat Mecmuası, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, Türk Dili ile Tarih ve Toplum gibi dergilerde çeşitli makaleleri yayımlanmıştır. Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Edebiyatları Bölümü tarafından çıkarılan Journal of Turkish Studies’in (Türklük Bilgisi Araştırmaları, TUBA) XIV ve XV. ciltleri, öğrencileri Günay Kut ve Gönül Alpay Tekin tarafından Fahir İz’e armağan olarak yayımlanmıştır (Harvard 1990).

Eserleri: A Turkish-English Dictionary (Oxford 1947, H. C. Hony ile birlikte); An English-Turkish Dictionary (Oxford 1952, H. C. Hony ile birlikte); The Concise Oxford Turkish Dictionary (Oxford 1959, A. D. Alderson ile birlikte); Pabuççu Ahmed’in Garip Maceraları (İstanbul 1961); Eski Türk Edebiyatında Nesir (XIV. yüzyıldan XIX. yüzyılın ortasına kadar yetmiş beş yazmadan seçilmiş örnekler şu başlıklar altında sıralanmıştır: Dinî metinler, Menkabevî İslâm tarihi, Dinî-destanî metinler, Hikâye, Halk hikâyeleri, Destanî eserler, Destanî tarihler; I, İstanbul 1964); Eski Türk Edebiyatında Nazım (118 divan şairinden çeşitli örneklerle kırk dokuz mesneviden seçilmiş parçaları ihtiva eder; I-II, İstanbul 1955, 1966-1967); İngilizce-Türkçe Sözlük (Ankara 1974); Topkapı, il plazzo dei Sultani (Milano 1980); Hepimizin Türkçesi (İstanbul 1985); Türkçe-İngilizce Sözlük: The Oxford Turkish English Dictionary (2. baskı, İstanbul 1988, H. C. Hony ve A. D. Alderson ile birlikte). Ayrıca Günay Kut’la birlikte Başlangıcından Günümüze Kadar Büyük Türk Klâsikleri’ni yayımlamıştır (İstanbul 1985).

Fahir İz, ayrıca The Penguin Book of Turkish Verse (London 1978, Nermin Menemencioğlu ile birlikte), An Anthology of Modern Turkish Short Stories (Minneapolis 1978) adlı iki antoloji hazırlamıştır, Yakīnî’nin Ok Yaynıng Münâzarası’nın metnini ve İngilizce çevirisini (“Yakini’s Contest of the Arrow and the Bow” [Németh Armağanı, Ankara 1962, s. 267-287]), Ebü’l-Hayr-ı Rûmî’nin Saltuknâme’sini (Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Hazine 1612 numaralı nüshanın tıpkıbasımı, Cambridge 1974-84; indeksi Gönül Alpay Tekin tarafından hazırlanmıştır), Hüseyin Tûgī’nin Vak‘a-i Sultan Osman Han’ını (TDAY Belleten, 1967, s. 119-164), Yûsuf Efendi’nin “Makāle-i Zindancı Mahmûd Kapudan Berây-ı Feth u Zafer-i Keştî-i Maltiz-i Laîn-i Dûzah-mekîn”ini (TM, XIV [1964], s. 114-150) neşretmiştir (eser, makale ve maddelerinin bir listesi için bk. Aynur, bibl.).

BİBLİYOGRAFYA :

Mahir İz, Yılların İzi, İstanbul 1990, s. 22-24, ayrıca bk. İndeks; Günay Kut, “Fahir İz’le Söyleşi”, TT, IX/50 (1988), s. 105-108; a.mlf., “Fahir İz Anlatıyor”, TUBA, XIV (1990), s. I-X; a.mlf., “Fahir İz: Hayatı ve Eserleri”, a.e., s. XI-XX; a.mlf., “Fahir İz (1911-2004)”, Journal of Turkish Studies Literature, sy. 4, Ankara 2007, s. 143-148; Hatice Aynur, “Fahir İz Kaynakçası”, TUBA, XIV (1990), s. XXI-XXVIII; Mehmet Nuri Yardım, “Prof. Dr. Fahir İz”, Türk Edebiyatı, sy. 372, İstanbul 2004, s. 62-64.