İZMÎRÎ, Mevlânâ Mehmed

Kırşehir’de doğdu. Babasının adı Veli, dedesininki Resul’dür. İlk öğrenimini memleketinde gördü, ardından İstanbul’a gitti. Burada başta Mirza Fâzıl olmak üzere çeşitli âlimlerden ders okudu. İcâzet aldıktan sonra İzmir’e giderek öğretim faaliyetlerine başladı. Bu arada müftülük görevine getirildi. İzmir’de vefat eden Mevlânâ Mehmed, İkiçeşmelik caddesinde bulunan Ulu Mezarlığa defnedildi.

Bizzat İzmîrî’nin kendi biyografisini anlattığı bir belgeyi gören Bursalı Mehmed Tâhir’in verdiği bu bilgiler yanında Amasyalı Âkifzâde Abdürrahim el-Mecmû‘unda, Menemen’de yetişip İstanbul’da Yûsuf Efendi’den ders alan ve Ḥâşiyetü’l-Mirʾât, Şerḥu’l-Mülteḳā, Bedâʾiʿu’l-burhân gibi eserlerin müellifi olan bir İzmirli Mehmed Efendi’den (ö. 1160/1747) bahsederse de Mirʾâtü’l-uṣûl hâşiyesiyle tanınan İzmîrî aslen Kırşehirli olup Menemen’le ilgisi bilinmediğinden söz konusu şahıs Mustafa İzmîrî olmalıdır.

Eserleri. 1. Ḥâşiye ʿalâ Mirʾâti’l-uṣûl (I-II, Bulak 1258, 1262; İstanbul 1285, 1296, 1302, 1304, 1309). Molla Hüsrev’in eseri üzerine yapılan en meşhur hâşiye olup özellikle kelâm ve mantık kavramları ile Arap gramerine dair konularda geniş açıklamalara yer verilmiştir.

2. Tercüme-i Târîh-i Taberî (I-V, Kahire 1260, 1275).

3. İbrâzü’ż-żamâʾir ʿale’l-Eşbâh ve’n-neẓâʾir (Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 367; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1145, 1146; İzmir Millî Ktp., nr. 715; Manisa İl Halk Ktp., nr. 708). İbn Nüceym’in eseri üzerine yazılmış bir şerhtir.

4. Şerḥu Mülteḳa’l-ebḥur (Kemâlü’d-dirâye fî cemîʿi’r-rivâye min şürûḥi’l-Mülteḳā) (Süleymaniye Ktp., İzmir, nr. 180; Manisa İl Halk Ktp., nr. 607/1-3).

5. Risâle fi’l-iʿtikâf (Süleymaniye Ktp., Düğümlü Baba, nr. 449, vr. 174^b-184^b).

6. Şerḥu Risâleti’l-Birgivî (Süleymaniye Ktp., İzmir, nr. 193, 57 varak). Birgivî’nin hayız, nifas ve istihâzeyle ilgili bir risâlesinin şerhidir.

7. Şerḥu’l-ḫilâfiyyât beyne’l-Eşʿarî ve’l-Mâtürîdî (Mesâʾilü’l-ḫilâfiyyât fîmâ beyne’l-Eşʿariyye ve’l-Mâtürîdiyye) (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1650; Köprülü Ktp., Mehmed Âsım, nr. 254). Müellif bu eseri önce muhtasar bir şekilde yazmış, daha sonra da şerhetmiştir.

İzmîrî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Ḥâşiye ʿalâ İmtiḥâni’l-eẕkiyâʾ fi’n-naḥv, Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi İbni’l-Ḥâcib li-Muḫtaṣari’l-Müntehâ, Ḥâşiye ʿalâ Envâri’t-tenzîl li’l-Beyżâvî, Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’ş-Şemâʾil, Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Câmî fi’n-naḥv, Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Fenârî fi’l-manṭıḳ, Ḥâşiye ʿalâ Hidâyeti’l-ḥikme, ed-Dürerü’s-seniyye fî feżâʾili’d-Devleti’l-ʿOs̱mâniyye, Şerḥu Ẕuḫri’l-müteʾehhilîn, İsticlâbü’l-murâdât (Delâʾilü’l-ḫayrât şerhi), Şerḥu’l-ʿaḳāʾidi’l-cedîde fi’l-kelâm, Zübdetü ʿilmi’l-kelâm.

BİBLİYOGRAFYA

Mevlânâ Mehmed İzmîrî, İbrâzü’ż-żamâʾir ʿale’l-Eşbâh ve’n-neẓâʾir, Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 367, vr. 1^a-b.

a.mlf., Risâle fi’l-iʿtikâf, Süleymaniye Ktp., Düğümlü Baba, nr. 449, vr. 174^b-184^b.

a.mlf., Şerḥu Risâleti’l-Birgivî, Süleymaniye Ktp., İzmir, nr. 193, vr. 1^a-b.

Âkifzâde Abdürrahim el-Amâsî, el-Mecmû‘, Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, nr. 2527, vr. 96^b.

Osmanlı Müellifleri, I, 237-238.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 328.

Serkîs, Muʿcem, I, 429-430.

Brockelmann, GAL, II, 293; Suppl., II, 317.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XII, 95.