İZMÎRÎ, Mustafa

Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Babasının adı Abdurrahman, dedesininki Muhammed’dir. Talebelerinden Hâşim b. Muhammed el-Mağribî’nin kendisini Menemenî nisbesiyle zikrettiğine ve Bedâʾiʿu’l-burhân adlı eserinin ferâğ kaydında da aynı nisbe ile anıldığına bakılırsa İzmir’e bağlı Menemen’de doğduğunu söylemek mümkündür. Ayrıca Rûmî nisbesiyle anılan ve Canbaş Dede lakabıyla tanınan İzmîrî, İstanbul’a giderek Yûsufefendizâde diye mâruf Abdullah Hilmi b. Muhammed b. Yûsuf ve Köprülüzâde Abdullah Paşa’dan kıraat tahsil etmiş, adı geçen talebesinin 30 Muharrem 1148’de (22 Haziran 1735) İstanbul’da kendisinden icâzet aldığını belirtmesinden anlaşılacağı üzere (Temrînü’ṭ-ṭalebe, vr. 1^b) hayatının bir bölümünü bu şehirde öğretimle geçirmiştir. Hanefî mezhebine mensup olduğu bilinen İzmîrî, Hâşim b. Muhammed el-Mağribî’nin belirttiğine göre 1153 (1741) yılında hac görevini ifa etmiş, hac dönüşü uğradığı Mısır’da 1154’te (1741) ölmüştür (Ḥıṣnü’l-ḳāriʾ, vr. 62^b). Bedâʾiʿu’l-burhân’ın ferâğ kaydının sonuna müstensih tarafından düşülen notta Safer 1154’te (Nisan-Mayıs 1741) Mısır’da vefat ettiğinin belirtilmesi de bu bilgiyi doğrulamaktadır. Diğer kaynaklarda 1155 ve 1160 olarak kaydedilen ölüm tarihini Brockelmann bir yerde 1156, bir yerdede 1152 diye zikretmektedir.

Eserleri. 1. ʿUmdetü’l-ʿirfân fî taḥrîri evcühi’l-Ḳurʾân. Süleymaniye (Kılıç Ali Paşa, nr. 32, müellif hattı; Lâleli, nr. 66/2; İbrâhim Efendi, nr. 20) ve İzmir Millî (nr. 301/2, vr. 107^b-161^b) kütüphanelerinde nüshaları bulunan eser Muhammed Muhammed Câbir ve Abdülazîz ez-Zeyyât tarafından neşredilmiştir (Kahire, ts. [Matbaatü’l-Cündî]).

2. Bedâʾiʿu’l-burhân ʿalâ ʿUmdeti’l-ʿirfân. Bir önceki eserin şerhi olup Edirne Selimiye (nr. 30, 31), Süleymaniye (Tekelioğlu, nr. 12; İbrâhim Efendi, nr. 4), Hacı Selim Ağa (nr. 5/1, vr. 1^b-252^a), Âtıf Efendi (nr. 10), İzmir Millî (nr. 297/2, vr. 126^b-309^b) ve Tire İlçe Halk (Diğer Vakıflar, nr. 51) kütüphanelerinde nüshaları mevcuttur.

3. Muḫtaṣarü’n-Neşr fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr. İbnü’l-Cezerî’ye ait eserin muhtasarı olup bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Lâleli, nr. 66/1, vr. 1-178). Bu nüsha üzerinde yapılan incelemede eserin Taḳrîbü ḥuṣûli’l-maḳāṣıd fî taḫrîci mâ fi’n-Neşri mine’l-fevâʾid adıyla da anıldığı tesbit edilmiş, buna göre Osmanlı Müellifleri’nde (II, 28) Muḫtaṣarü’n-Neşri’l-kebîr ismiyle İzmîrî’nin bir eserine işaret edildikten sonra Taḳrîbü ḥuṣûli maḳāṣıd adıyla ayrı bir eserden söz edilmesinin doğru olmadığı anlaşılmıştır.

4. Taḥrîrü’n-Neşr min ṭarîḳı’l-ʿaşr. İbnü’l-Cezerî’nin adı geçen eserinde kaynak göstermeden aktardığı bazı bilgilerin kaynaklarının tesbit edildiği bir eser olup bir nüshası Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunmaktadır (nr. 7715/1).

İzmîrî’nin bunlardan başka İḫtilâfü’l-berara bimâ sekete ʿanhü’l-ʿaşera adlı bir eserinden de söz edilmiştir (eserleri için ayrıca bk. Brockelmann, GAL, II, 582; Suppl., II, 274, 653). Brockelmann, İzmîrî’nin Süleymaniye Kütüphanesi’nde (İbrâhim Efendi, nr. 32/11) Risâletü’ḍ-ḍâd adıyla kayıtlı bir eserinin bulunduğunu söylemişse de (GAL, II, 582) risâle üzerinde yapılan incelemede bunun müellifinin Mustafa b. İsmâil el-İzmîrî olduğu görülmüştür (ayrıca bk. Salâh Muhammed el-Hıyemî, I, 171-172). Yine Brockelmann, Ḥaṣînü (Ḥıṣnü)’l-ḳāriʾ fi’ḫtilâfi’l-meḳāriʾ adlı bir başka eseri de İzmîrî’ye nisbet etmiş (GAL Suppl., II, 653), ancak Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Fâtih 68/12, vr. 62^b-73^b) bulunan nüshasının mukaddimesinin incelenmesinden bu risâlenin de İzmîrî’nin çalışmalarından nakiller yaparak Hâşim b. Muhammed el-Mağribî tarafından kaleme alındığı anlaşılmıştır.

BİBLİYOGRAFYA

Hâşim b. Muhammed el-Mağribî, Ḥıṣnü’l-ḳāriʾ fi’ḫtilâfi’l-meḳāriʾ, Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 68/12, vr. 62^b.

a.mlf., Temrînü’ṭ-ṭalebeti’l-berarâti’l-ḫiyera fî vücûhi ḳırâʾâti’l-eʾimmeti’l-ʿaşere, Süleymaniye Ktp., Erzincan, nr. 72, vr. 42^a.

a.mlf., Kitâbü’ş-Şevâẕ, MÜİF Ktp., Üsküdarlı, nr. 34/5, vr. 436^a.

Osmanlı Müellifleri, II, 28.

Brockelmann, GAL, II, 582; Suppl., II, 274, 653.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 170.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 445.

Ziriklî, el-Aʿlâm, VIII, 138.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XII, 259-260.

Salâh Muhammed el-Hıyemî, Fihrisü maḫṭûṭâti Dâri’l-kütübi’ẓ-Ẓâhiriyye: ʿUlûmü’l-Ḳurʾân, Dımaşk 1403/1983, I, 171-172, 423-424.

Ali Yardım, İzmir Millî Kütüphanesi Yazma Eserler Kataloğu, İzmir 1992, I, 35, 48-49.