İBN ÂŞİR el-FÂSÎ

Aslen Endülüslü olup Fas’ta doğdu. Soyu ensara dayanır. Büyük ceddine nisbetle İbn Âşir diye meşhur olmuştur. Fas’ta pek çok hocanın derslerine devam eden İbn Âşir kıraat, tefsir, hadis, fıkıh ve fıkıh usulü, kelâm, mantık, edebiyat, riyâziyyât, tıp gibi çeşitli alanlarda kendini yetiştirdi. Ebü’l-Abbas Ahmed b. Fakīh ve Osman el-Lematî’den kıraat okudu. Kırâat-i seb‘ayı Ebü’l-Abbas Ahmed b. Kefîf, Ebû Abdullah Muhammed Şerîf el-Mürrî gibi âlimlerden; hadis, nahiv ve diğer ilimleri Fas müftüsü Ebû Abdullah Muhammed b. Kāsım el-Kassâr el-Kaysî, amcası Ebü’l-Fazl Kāsım b. Muhammed, amcasının oğlu Ceẕvetü’l-iḳtibâs sahibi Ebü’l-Abbas İbnü’l-Kādî, İbn Azîz diye bilinen Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed et-Tücîbî, Ebü’l-Fazl Kāsım b. Muhammed el-Gassânî, Ebû Abdullah Safiyyüddin Muhammed b. Yahyâ el-İzzî gibi hocalardan öğrendi. 1008’de (1600) çıktığı hac yolculuğu esnasında uğradığı yerlerde ve özellikle Mısır’da tanınmış âlimlerden istifade fırsatını buldu. Nitekim İmam Mâlik’in el-Muvaṭṭaʾını Ebû Abdullah Muhammed el-Hannân’a, Tirmizî’nin Şemâʾilü’n-nebî’sini Ebü’l-Hasan Ali el-Bütayvî’ye arz yoluyla okudu. Yetiştirdiği öğrenciler arasında bilhassa Meyyâre diye meşhur olan Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Fâsî’nin ismi zikredilir. Fıkıhta Mâlikî mezhebini benimseyen, ibadet hayatına ve nefis terbiyesine önem veren İbn Âşir 3 Zilhicce 1040’ta (3 Temmuz 1631) elli yaşında Fas’ta vefat etti.

Eserleri. İbn Âşir’in çoğu manzum olan başlıca eserleri şunlardır:

1. el-Mürşidü’l-muʿîn ʿale’ż-żarûrî min ʿulûmi’d-dîn. Mâlikî mezhebine dair bir ilmihal olup 314 beyittir. Üç bölüme ayrılan eserde sırasıyla Eş‘arî mezhebine göre akaid, Mâlikî mezhebine göre ibadet ve Cüneyd-i Bağdâdî’ye göre tasavvuf ve ahlâk konuları işlenmiştir. Öğrencisi Meyyâre bu eseri önce ed-Dürrü’s̱-s̱emîn ve’l-mevridü’l-muʿîn adıyla şerhetmiş (Fas 1292; Tunus 1293; Kahire 1305, 1306, 1330) daha sonra da Muḫtaṣarü’d-Dürri’s̱-s̱emîn ve’l-mevridi’l-muʿîn adıyla kısaltmıştır (Kahire 1301, 1303, 1305; Tunus 1301). Üzerine ayrıca birçok şerh ve hâşiye yazılan (Brockelmann, II, 699-700) el-Mürşidü’l-muʿîn’in çeşitli baskıları yapılmıştır (Fas 1262, 1317; Kahire 1300; ayrıca bk. a.g.e., II, 700).

2. Fetḥu’l-mennân el-mervî bi-Mevridi’ẓ-ẓamʾân. Harrâz’ın resmü’l-mushafa dair Mevridü’ẓ-ẓamʾân adlı eserinin şerhidir. Bazı nüshaları Fas’ta Karaviyyîn Kütüphanesi’nde (nr. 225, 230, 858) ve Temgrût’ta Dârü’l-kütübi’n-Nâsıriyye’de (nr. 822, 1724, 1969) bulunmaktadır.

3. el-İʿlân bi-tekmîli Mevridi’ẓ-ẓamʾân. Aynı eser için yazılmış kırk altı beyitlik bir tekmiledir. Yukarıdaki şerhin anılan nüshaları içinde yer aldığı gibi Merakeş’te Hizânetü İbn Yûsuf’ta (nr. 229/4) Zevâʾidü’l-Mevrid adıyla bir nüshası mevcuttur.

4. Tenbîhü’l-ḫullân ʿale’l-iʿlân bi-tekmîli Mevridi’ẓ-ẓamʾân. el-İʿlân’ın şerhi olup Zekeriyyâ Umeyrât’ın tahkikiyle yayımlanmıştır (Beyrut 1415/1995 [Delîlü’l-ḥayrân’ın sonunda]).

5. Risâle (Urcûze) fî ʿameli’r-rubʿi’l-müceyyeb. Astronomiye dair 130 beyitlik eserin bir nüshası Viyana’da bulunmaktadır (DMBİ, IV, 170). Muhammed b. Ali el-Ağzâvî el-Fâsî tarafından yapılan İtḥâfü’l-mübâşir adlı şerhi basılmıştır (Fas 1317).

6. Manẓûme fi’l-fıḳh. Bir nüshası Rusya Şarkiyat Enstitüsü’ndedir (a.g.e., IV, 170).

7. Şifâ’ü’l-ḳalbi’l-cerîḥ bi-şerḥi Bürdeti’l-medîḥ.

8. Manẓûme fi’l-itbâʿ ve’t-tevḳīd (son üç eserin yazma nüshaları için ayrıca bk. Brockelmann, II, 700).

BİBLİYOGRAFYA

Muhibbî, Ḫulâṣatü’l-es̱er, III, 96-98.

Meyyâre, Muḫtaṣarü’d-Dürri’s̱-s̱emîn, Muhammediyye, ts. (Matbaatü’l-Fudâle), s. 5-8, 278.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 104; II, 467.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 636.

Serkîs, Muʿcem, I, 155; II, 1821-1822.

Brockelmann, GAL Suppl., II, 350, 699-700.

Ziriklî, el-Aʿlâm, IV, 323.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VI, 205.

M. Âbîd el-Fâsî, Fihrisü maḫṭûṭâti Ḫizâneti’l-Ḳaraviyyîn, Dârülbeyzâ 1399-1400/1979-80, I, 241-242, 248; II, 525.

Muhammed b. Tayyib el-Kādirî, Neşrü’l-mes̱ânî, Rabat 1402/1982, I, 283-288.

Muhammed el-Menûnî, Delîlü maḫṭûṭâti Dâri’l-kütübi’n-Nâṣıriyye, Muhammediyye 1405/1985, s. 63, 108, 127.

Sıddîk b. Arabî, Fihrisü maḫṭûṭâti Ḫizâneti İbn Yûsuf bi-Merrâküş, Beyrut 1414/1994, s. 29, 243.

“İbn ʿÂşir”, DMBİ, IV, 170.