İBN ÂŞÛR, Muhammed Tâhir

1230’da (1815) Tunus’ta doğdu. İslâmî ilimler alanında önemli şahsiyetler yetiştiren İbn Âşûr ailesine mensuptur. Ailenin bilinen en eski atası olan ve Fas’ın Merakeş şehrinde bulunan İdrîsîler’in soyundan gelen Âşûr 1030 (1621) yılında Endülüs’ten Fas’a göç etti. Burada Selâ şehrine yerleşen Âşûr’un oğlu Muhammed, 1055’te (1645) göç ettiği Tunus’ta ailenin birçok ilim adamı yetiştiren kolunu teşkil etti.

İbn Âşûr, küçük yaşta babasını kaybedince büyük kardeşi Şeyh Muhammed Hamde’nin himayesinde büyüdü. Zeytûne Medresesi’nde yüksek tahsilini tamamladıktan sonra (1259/1843) aynı medreseye müderris olarak tayin edildi (1262/1846). Nahiv, belâgat, fıkıh usulü, hadis ve Fars edebiyatı üzerine verdiği dersler öğrenciler arasında büyük ilgi uyandırdı. 1267’de (1851) Tunus Valisi Ahmed Paşa tarafından kādılkudât seçildi. Hukuk bilgisinden ve kanunları uygulamada gösterdiği hassasiyetten dolayı mahallî yönetimlerden destek ve takdir gördü. Vali Muhammed Sâdık Paşa zamanında 1277’de (1860-61) Mâlikî müftüsü tayin edildi. Aynı yıl müdürlüğüne getirildiği Evkaf İdaresi’nde vakıfların ıslahına çalıştı ve beytülmâle nezaret etti. 15 Şevval 1277’de (26 Nisan 1861) açılan el-Meclisü’l-ekber’e başkan yardımcısı seçildi. Valinin danışma meclisi olan el-Meclisü’l-hâss’ın da üyesi olan İbn Âşûr daha sonra nakîbüleşraflık görevini üstlendi. Yetiştirdiği öğrenciler arasında Vezir Muhammed Azîz Bû Attûr, Vezir Yûsuf Caît, Şeyhülislâm Ahmed İbn Hâce, dil âlimi Sâlim Bû Hâcib, Şeyhülislâm Mahmûd b. Hâce, müftü Muhammed en-Neccâr, tarihçi Muhammed Bayram el-Hâmis, Şeyhülislâm Ahmed Küreyyim ve müftü Hüseyin b. Hüseyin sayılabilir. Öğrencilerine karşı bir hâmi ve bir arkadaş gibi davranan İbn Âşûr onlara tefekkür ve eleştiri mantığı kazandırmaya çalıştı. Servetinin çoğunu satın aldığı kitaplara harcadı. İbn Âşûr, 21 Zilhicce 1284’te (14 Nisan 1868) Tunus’ta vefat etti. Dedesi Muhammed Şâzelî b. Âşûr’un zâviyesinde Sîdî Ali ez-Zevâvî hazîresine defnedildi. Şeyh Kābâdû onun için bir mersiye yazmıştır.

Geleneksel anlayış doğrultusunda dil ve fıkıhla ilgili birçok esere şerh, hâşiye ve ta‘lik yazdığı için daha ziyade dilci ve hukukçu olarak tanınan İbn Âşûr geniş edebiyat kültürü olan bir yazar, iyi bir şair ve hatiptir. İbn Sehl’in müveşşahına nazîre olarak yazdığı müveşşahı çok beğenilmiştir. Muhammed es-Senûsî tarafından derlenmiş bir kısım şiirlerini ihtiva eden mecmuanın bir nüshası Tunus el-Medresetü’l-Haldûniyye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (DMBİ, IV, 172).

Eserleri. 1. Hediyyetü’l-erîb ilâ aṣdaḳi’l-ḥabîb (Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi Ḳatri’n-nedâ) (Kahire 1296/1877). İbn Hişâm en-Nahvî’nin Ḳaṭrü’n-nedâ ve bellü’ṣ-ṣadâ adlı nahve dair eserine yine kendisinin yazdığı şerhe hâşiye olup 1958’deki Tunus millî eğitim reformuna kadar ders kitabı olarak okutulmuştur.

2. Şifâʾü’l-ḳalbi’l-cerîḥ bi-Şerḥi Bürdeti’l-medîḥ (Kahire 1296/1877). Bûsîrî’nin Ḳaṣîdetü’l-bürde’sine İbn Merzûk el-Hatîb tarafından yazılan şerhin ihtisarıdır.

3. Ḥâşiye ʿalâ Ḥâşiyeti İbn Saʿd el-Ḥacerî ʿalâ Şerḥi’l-Üşmûnî ʿale’l-Elfiyye. Müellifin öğrencisi Ahmed Küreyyim tarafından derlenmiştir.

4. Teḳārir ʿalâ Ḥâşiyeti’ṣ-Ṣabbân ʿalâ Şerḥi’l-Üşmûnî ʿale’l-Elfiyye. Tamamlanmamış bir eserdir.

5. el-Ġays̱ü’l-İfrîḳī (Ḥâşiye ʿale’s-Siyâlkûtî ʿale’l-Muṭavvel). Hatîb el-Kazvînî’nin et-Telḫîṣ’ine Teftâzânî tarafından yazılan el-Muṭavvel adlı şerhe Abdülhakîm es-Siyâlkûtî’nin yazdığı hâşiyeye hâşiyedir. Tamamlanmamış olan eserin bir nüshası Tunus Zeytûne Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.

6. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-ʿİṣâm li-Risâleti’l-beyân. Ebü’l-Kāsım es-Semerkandî’nin el-İstiʿâre adlı risâlesine İsâmüddin el-İsferâyînî tarafından yazılan şerhe hâşiyedir.

7. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Maḥallî li-Cemʿi’l-cevâmiʿ. Tâceddin es-Sübkî’nin Cemʿu’l-cevâmiʿine Celâleddin el-Mahallî tarafından yazılan şerhe hâşiye olup tamamlanmamıştır.

8. Künnâşe. Bazı fıkhî konularla ilgili notlar olup torunu Muhammed Tâhir b. Âşûr’un kütüphanesinde (Tunus) bir nüshası bulunmaktadır.

9. et-Taʿlîḳāt. Müellifin Ṣaḥîḥ-i Müslim’e dair açıklamalar mahiyetindeki notlarından ibarettir (bu eserler için bk. Muhammed Mahfûz, III, 303; DMBİ, IV, 172).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Ebü’d-Dıyâf, İtḥâfü ehli’z-zamân (nşr. Ahmed Abdüsselâm), Tunus 1966, VIII, 135-136, 165-167, 243, 283, 394.

Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, I, 392.

Muhammed el-Hıdır Hüseyin, Tûnis ve Câmiʿu’z-Zeytûne (nşr. Ali Rızâ et-Tûnisî), Dımaşk 1971, s. 108-111.

Mahfûz, Terâcimü’l-müʾellifîn, 1391, III, 300-303.

Muhammed en-Neyfer, ʿUnvânü’l-erîb, Beyrut 1996, II, 898-905.

el-Ḳāmûsü’l-İslâmî, V, 18-19.

M. Talbi, “Ibn ʿĀshūr”, EI² (Fr.), III, 742-743.

Ali Refîî, “İbn ʿÂşûr”, DMBİ, IV, 171-172.