İBN FEHD, Muhibbüddin

20 Receb 891’de (22 Temmuz 1486) Mekke’de doğdu ve orada büyüdü; Muhib Ebü’l-Fazl adıyla da bilinir. Küçük yaşta babası İzzeddin İbn Fehd ve dedesi Necmeddin İbn Fehd’den ilim tahsiline başladı; Şemseddin es-Sehâvî’nin derslerine devam etti; Muhibbüddin et-Taberî’nin hadis meclislerinde bulundu; Kur’ân-ı Kerîm’i, Ṣaḥîḥ-i Müslim’i, Buhârî’nin es̱-S̱ülâs̱iyyât’ını, İzzeddin b. Cemâa’nın et-Tüsâʿiyyât’ının bir kısmını, Nevevî’nin el-Erbaʿîn’ini ve Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn gibi diğer bazı hadis kitaplarını ezberledi; fıkıh, usûl-i fıkıh ve Arapça ile ilgili temel eserleri okudu. Babasıyla birlikte 909’da (1503-1504) Medine’ye giderek orada bir süre kaldı ve ünlü hocalara devam etti. Bu arada Medine tarihçisi Semhûdî’ye yazdığı eserleri göstermiş, o da kendisine hırka giydirmiştir. Mekke’ye döndükten sonra hadis dalındaki çalışmalarını sürdürüp tahrîc ve üstat listesi düzenleme konularında maharet sahibi oldu. Daha sonra ailesinin ilmî seyahat geleneğine uyarak 913’te (1507) Kahire’ye, bir yıl sonra dört ay kaldığı Yemen’e ve Kudüs’e, 921’de (1515) Mısır’a, ertesi yıl Dımaşk’a, 923’te (1517) Halep’e ve biri 928’de (1522), diğeri 934’te (1528) olmak üzere iki defa Anadolu’ya gitti. Bu seyahatleri sırasında Abdülganî el-Bisâtî, Muhib el-Bûsîrî, Celâleddin es-Süyûtî, Muhibbüddin en-Nüveyrî, Âişe bint Abdülhâdî, Abdullah Bâ-Kesîr, Abdülhak es-Sinbâtî ve Ahmed b. Ahmed eş-Şercî gibi âlim ve ediplerle görüştü. Birinci Anadolu seyahatinde uzunca bir süre Bursa’da kalarak el-Cevâhirü’l-ḥisân adlı eserini orada telif etti.

İbn Fehd’in, Şam tarihçisi Muhammed b. Tolun ve Mekke tarihçisi Sehâvî ile özel bir dostluğu vardı. Mekke’ye döndükten sonra İbn Tolun’la mektuplaşarak dostluklarını arttırmışlar, ilmî konuları tartışmışlar ve birbirlerinin ufkunu genişletmişlerdir. İbn Tolun’u Dımaşk Kalesi’nin tarihiyle ilgili bir risâle yazmaya İbn Fehd teşvik etmiştir. Büyük dedesi İbn Fehd Takıyyüddin Muhammed’in öğrencisi, dedesi Necmeddin Ömer’in yakın arkadaşı ve babası İzzeddin Abdülazîz’in ilmî seyahatlerinin bir kısmına birlikte çıktığı hocası olan Sehâvî’nin öğrenciliğini yapmış ve ondan çok faydalanmıştır. Cidde’deki bir camide uzun süre imam-hatiplik görevini yürüten İbn Fehd’in hadis ve tarih okumak için çeşitli yerlerden gelen çok sayıda talebesi vardı; Abdullah el-Ayderûsî ve Radıyyüddin İbnü’l-Hanbelî kendisinden icâzet alanlar arasındadır. İbn Fehd 15 Cemâziyelâhir 954’te (2 Ağustos 1547) Mekke’de vefat etti.

Eserleri. 1. Tuḥfetü’l-leṭâʾif fî feżâʾili’l-ḥabr İbn ʿAbbâs ve Vec ve’ṭ-Ṭâʾif. 915’te (1509) kaleme alınan eser İbn Abbas, Tâif yakınlarındaki Vec vadisi ve Tâif’in faziletine dair rivayetleri içermektedir. Yazma nüshası Mekke’de Mektebetü’l-Haremi’l-Mekkî’de (Dihlevî, nr. 15) ve mikrofilmi Bağdat’ta Evkaf Kütüphanesi’nde (nr. 2/4796) bulunan eser Muhammed Saîd Kemal ve Muhammed Mansûr Şakhâ tarafından neşredilmiştir (Tâif 1985 [?]).

2. Târîḫu Medîneti Cidde ve aḥvâlihâ ve ḳurbihâ min Mekke (Risâle fî fażli Cidde ve şeyʾ min ḫaberihâ). Cidde’nin faziletine ve bununla ilgili haberlere yer veren dört buçuk sayfadan ibaret bir risâledir; hacminin küçüklüğüne rağmen Cidde ve çevresinin mescidleri, tarihî eserleri, gemiciliği ve ticaretiyle ilgili önemli bilgiler ihtiva eder. Brockelmann, Berlin Staatsbibliothek’te (nr. 6063) kayıtlı olan bu risâlenin ismini es-Silâḥ ve’l-ʿudde fî feżâʾili bender Cidde şeklinde vermektedir (GAL, II, 516). Abdülmuhsin Müd‘icü’l-Müd‘ic eseri Mecelletü Maʿhedi’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye’de yayımlamıştır (bk. bibl.).

3. Ḥüsnü’l-ḳırâ fî evdiyeti Ümmi’l-ḳurâ (Menbaʿu’l-ḫayr ve’l-bereke fî evdiyeti Ümmi’l-ḳurâ Mekke). Mekke, Cidde, Tâif ve bunlara bağlı otuz dokuz belde ve mevki ile ilgili olup 947’de (1540) kaleme alınmıştır. Yazma nüshaları Yemen’deki Terîm şehrinde Ahkāf Kütüphanesi’nde (nr. 98) kayıtlı bulunan eseri R. B. Serjeant neşretmiştir (BSOAS, XXI [1958], s. 254-258).

4. Neylü’l-münâ bi-ẕeyli Bülûġi’l-ḳurâ li-tekmileti İtḥâfi’l-verâ. Babası İzzeddin İbn Fehd’in Bülûġu’l-ḳurâ’sı için yazdığı zeyil olup müellifin en önemli çalışmasıdır. Zilhicce 923’ten (Aralık 1517) Cemâziyelâhir 949’a (Eylül 1542) kadarki zaman içerisinde Mekke’de meydana gelen siyasî, iktisadî ve içtimaî olayları kronolojik sırasıyla anlatır. Yazma nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunan kitap (Şehid Ali Paşa, nr. 1961) Muhammed el-Habîb el-Hîle tarafından neşre hazırlanmaktadır.

5. el-Aḳvâlü’l-müttebeʿa fî baʿżı mâ ḳīle fî menâḳıbi eʾimmeti’l-erbaʿa. 942’de (1535-36) tamamlanan eserin beş varaklık yazma nüshası Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de kayıtlıdır (nr. 213).

6. Bulûġu’l-ereb bi-maʿrifeti’l-enbiyâʾ mine’l-ʿArab (Bulûġu’l-ereb bi-maʿrifeti eyyi’l-enbiyâʾ mine’l-ʿArab). Peygamberlerin milliyetleri ve taşıdıkları isimlerin menşeleri hakkındadır. 936’da (1530) telif edilen eserin yazma nüshaları Cambridge Üniversitesi Kütüphanesi’yle (nr. 185), Mektebetü’l-Haremi’l-Mekkî’de (Hadis, nr. 423) bulunmaktadır.

7. Tuḥfetü’n-nâs bi-ḫaberi ribâṭ seyyidine’l-ʿAbbâs. Mekke’deki Hz. Abbas Ribâtı’nın ne zaman imar edildiğine dair bir soru üzerine kaleme alınmış olup yapının tarihiyle ilgili bilgileri içermektedir. 914’te (1508) Mısır’ı ziyaretinde Abbâsî Halifesi Müstemsik-Billâh kendisini davet ederek bu ribâtın sorumluluğunu bir yazılı emirle babası İzzeddin İbn Fehd’e vermiş ve 922 (1516) yılına kadar babası, onun vefatından sonra da 943’e (1536) kadar kendisi bu görevi sürdürmüştür. Yaklaşık 943’te (1536-37) kaleme alınan eserin yazma nüshası Yale Üniversitesi Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. L-235).

8. el-Cevâhirü’l-ḥisân fî menâḳıbi’s-Sulṭân Süleymân b. ʿOs̱mân. 10 Ramazan 928 (3 Ağustos 1522) tarihinde Bursa’da tamamlanan ve Kanûnî Sultan Süleyman’a ithaf edilen kitap bir mukaddime, iki bab ve bir hâtimeden oluşmaktadır. Mukaddime, “Ameller niyetlere göredir” hadisiyle başlayıp meliklerin doğru yolda olmalarıyla ilgili hadislerle devam etmektedir. Birinci babda Osmanlı tarihiyle ilgili kısa bilgiler verildikten sonra Yavuz Sultan Selim’in Mısır’ı fethi ve o dönemdeki Mekke hakkında ayrıntılı açıklamalar yapılmakta, ikinci babda Anadolu’nun önemine, halkının faziletlerine ve Fâtih Sultan Mehmed’in İstanbul’u fethetmesine yer verilmektedir. Ayrıca Mekke ve Medine halkının üstünlüklerinden, Harem’de ibadet etmenin faziletinden de kısaca bahsedilmektedir. Eserin yazması Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Dârülmesnevî, nr. 360).

9. el-Ḳavlü’l-müʾtelif fî nisbeti’l-ḫamseti’l-büyût ile’ş-şeref (el-Ḳavlü’l-müʾtelif fi’l-ḫamseti’l-büyûti’l-mensûbîn li’ş-şeref). Eserde Mekke’deki Fâsî, Taberî, Abdülkavî, Buhârî ve Tabâtabâî ailelerine dair bilgi verilmekte, bunlardan Fâsî’nin Hz. Hasan’a ve Taberî’nin Hz. Hüseyin’e dayandığı, diğer üç ailenin ise Peygamber sülâlesinden gelmediği belirtilmektedir. Muharrem 937’de (Eylül 1530) tamamlanan risâlenin yazma nüshası Mektebetü’l-Haremi’l-Mekkî’dedir (Dihlevî, nr. 118, 3 varak).

10. Menhelü’ẓ-ẓarâfe bi-ẕeyli Mevridi’l-leṭâfe fî men vülliye’s-salṭanate ve’l-ḫılâfete. İbn Tağrîberdî’nin Mevridü’l-leṭâfe adlı eserine yazılan zeyildir. Yazma nüshaları Mektebetü’l-Haremi’l-Mekkî (Tarih, nr. 4/2) ve Berlin (nr. 9827) kütüphanelerinde kayıtlıdır.

11. en-Nüketü’ẓ-ẓırâf fi’l-mevʿiẓati bi-ẕevi’l-ʿâhât mine’l-eşrâf. İslâm tarihinde bazı ağır hastalıklara yakalanmış veya sağırlık, körlük, şaşılık, topallık gibi bedenî özürleri bulunan bir kısım önemli şahsiyetlerle onlar için anlatılan hikâyeler hakkındadır. 950’de (1543) kaleme alınan kitabın yazma nüshası Dublin’deki Chester Beatty Library’de bulunmaktadır (nr. 3838).

12. Nihâyetü’s-sûl fî fażli âli beyti’r-Resûl (Berlin Staatsbibliothek, nr. 9672).

13. Bülûġu’l-münâ ve’ẓ-ẓafer fî beyâni lâ ʿadvâ velâ ṭıyerate velâ hâmete velâ ṣafer (nşr. Ahmed b. Muhammed b. Hasan el-Muslihî, Cidde 1417/1996).

14. el-Ḫaberü’l-merfûʿ fî eyyâmi’l-üsbûʿ. Haftanın günlerine, özellikle çarşambanın uğursuz olup olmadığına ilişkin rivayetleri ihtiva etmektedir. Üç varaktan ibaret olan tamamlanmamış risâlenin yazma nüshası Yale Üniversitesi Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. L-235).

İbn Fehd’in kaynaklarda adı geçen diğer bazı eserleri de şunlardır: el-İttiʿâẓ bimâ verede fî sûḳı ʿUkâẓ, el-Büldâniyyât (el-Ferâʾidü’l-behiyyât fî fevâʾidi’l-büldâniyyât), Bulûġu’l-ereb fî temellüki’s-Sulṭân Selîm Ḫân li-arżi’l-ʿAcem ve’l-ʿArab, Behcetü’z-zamân bi-ʿimâreti’l-Ḥaremeyn li-mülûki Âli ʿOs̱mân, Târîḫ yüfîdü fî maʿrifeti vefeyâti’l-mütercemîn fi’ḍ-Ḍavʾi’l-lâmiʿ mine’l-aḥyâʾ, Tuḥfetü’l-îḳāẓ bi-tetimmeti Ẕeyli Ṭabaḳāti’l-ḥuffâẓ, Tuḥfetü’l-kirâm bi-merviyyâti ḥuccâbi Beytillâhi’l-ḥarâm, et-Tuḥfetü’l-laṭîfe fî enbâʾi(binâʾi)’l-Mescidi’l-ḥarâm ve’l-Kâʿbeti’ş-şerîfe, Taḫrîcü meşyeḫati ʿAbdilḥaḳ es-Sinbâṭî, Taḫrîcü meşyeḫati Muḥibbiddîn en-Nüveyrî, Riḥle ilâ Ḥaleb, er-Riḥletü’d-Dımaşḳıyye, Risâle fî küttâbi’s-sır fî dîvâni Mıṣr, Fehresetü Cârillâh b. Fehd, Mevridü’ṭ-ṭâlibi’ẓ-Ẓamî li-merviyyâti’l-ḥâfıẓ Burhâniddîn Sıbṭ İbni’l-ʿAcemî (Kračkovskij, II, 682-683; Abdülmuhsin Müd‘icü’l-Müd‘ic, s. 191-192; Muhammed el-Habîb el-Hîle, s. 197-213; Brockelmann, GAL, II, 516; Suppl., II, 538).

BİBLİYOGRAFYA

Necmeddin İbn Fehd, Muʿcemü’ş-şüyûḫ (nşr. Muhammed ez-Zâhî), Riyad 1982, neşredenin girişi, s. 13-14.

Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, II/3, s. 52.

Süyûtî, Ẕeylü Ṭabaḳāti’l-ḥuffâẓ, Haydarâbâd 1376/1956 ⟶ Beyrut, ts. (Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî), s. 382-384.

Abdülkādir el-Ayderûsî, en-Nûrü’s-sâfir, s. 217-218.

Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâʾire, I, 139; II, 131.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 253, 307, 372-373, 378, 885.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VIII, 301.

Muhibbî, Ḫulâṣatü’l-es̱er, II, 457.

Ahlwardt, Verzeichnis, V, 385; IX, 213, 316.

Brockelmann, GAL, II, 516; Suppl., II, 538; III, 1295.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 201, 256, 440; II, 594.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 241-242.

Ziriklî, el-Aʿlâm, II, 93; VII, 79.

L. Nemoy, Arabic Manuscripts in the Yale University Library, New Haven 1956, s. 138, 168.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, III, 107; X, 175-176.

A. J. Arberry, The Chester Beatty Library: A Handlist of the Arabic Manuscripts, Dublin 1959, IV, 3838.

I. J. Kračkovskij, Târîḫu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ʿArabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Kahire 1965, II, 682-683.

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 296-297, 312; II, 620, 684-685, 911-912, 1067.

C. Zeydân, Âdâb, II, 338.

Abdullah Mirdâd Ebü’l-Hayr, el-Muḫtaṣar min Kitâbi Neşri’n-nevr ve’z-zeher fî terâcimi efâżili Mekke (nşr. M. Saîd el-Âmûdî – Ahmed Ali), Cidde 1406/1986, s. 152-153.

Cezzâr, Medâḫilü’l-müʾellifîn, III, 1181-1183.

M. Habîb el-Hîle, et-Târîḫ ve’l-müʾerriḫûn bi-Mekke, Mekke 1994, s. 195-213.

Abdülmuhsin Müd‘icü’l-Müd‘ic, “Risâle fî fażli Cidde ve şeyʾ min ḫaberihâ li-Cârillâh Muḥammed b. Fehd”, MMMA (Küveyt), XXXI/1 (1407/1987), s. 189-205.

F. Rosenthal, “Ibn Fahd”, EI² (İng.), III, 760.