İBN MERZÛK el-HAFÎD

14 Rebîülevvel 766 (9 Aralık 1364) tarihinde Tilimsân’da doğdu. İbn Merzûk el-Hatîb’in torunudur. İlk öğrenimini burada tamamladı. Başta babası, amcası ve dedesi olmak üzere Saîd el-Ukbânî, Ebû İshak el-Masmûdî, Ebü’l-Hasan Eşheb el-Gumârî, Ebû Muhammed Abdullah b. Şerîf et-Tilimsânî gibi âlimlerden ders okudu. Daha sonra Fas ve Tunus’a geçerek İbn Arafe, Ebü’l-Abbas el-Kassâr, Ebû Zeyd el-Mekkûdî’nin derslerine katıldı. 790 (1388) yılında İbn Arafe ile birlikte hacca gitti. 819’da (1417) yaptığı ikinci hac yolculuğu esnasında özellikle Kahire’de birçok âlimle görüştü, onlardan ders ve icâzet aldı. Bunlar arasında İbn Haldûn, İbn Hacer el-Askalânî, Fîrûzâbâdî, Muhibbüddin İbn Hişâm, Sirâcüddin Ömer b. Reslân el-Bulkīnî, Hâfız Zeynüddin el-Irâkī, Sirâcüddin İbnü’l-Mülakkın, Nûreddin el-Heysemî, Ebû Tâhir İbnü’l-Küveyk, Bedreddin İbnü’d-Demâmînî, Ebû Abdullah el-Haffâr, Ebû Muhammed İbn Cüzey el-Kelbî, Ebû Zür‘a el-Irâkī, Aynî, İbn Allâk, İbnü’l-Haşşâb gibi o dönemin meşhur âlimleri sayılabilir. Dinî ve aklî ilimler yanında Arap dili ve edebiyatı alanında yetkin bir âlim olarak adını duyuran İbn Merzûk’un talebeleri arasında Ebû Zeyd Abdurrahman es-Seâlibî, Ebü’l-Ferec b. Ebû Yahyâ eş-Şerîf et-Tilimsânî, Yahyâ b. İdrîs el-Mâzûnî, Ebü’l-Hasan el-Kalesâdî, İbn Zekrî et-Tilimsânî, Ebû Abdullah et-Tenesî, Nasr ez-Zevâvî gibi âlimler vardır. Bazı diplomatik görevlerde de bulunan İbn Merzûk 14 Şâban 842’de (30 Ocak 1439) Tilimsân’da vefat etti.

İbn Merzûk el-Hafîd, dedesi İbn Merzûk el-Hatîb gibi ilmî birikimi, zekâsının kıvraklığı, etkili hitabeti, tefsir ve rivayet ilimlerine vukufu, başta Mâlikî mezhebi olmak üzere fıkıh mezheplerini ihatası, güç meseleleri çözmedeki başarısı, bid‘atlara karşı mücadelesi ve güzel ahlâkıyla şöhret bulmuş bir âlim olup “şeyhülislâm, allâme, hüccet, hâfız” gibi unvanlarla anılmıştır. Talebelerine Mâlikî fıkhı yanında diğer üç mezhebe ait çeşitli fıkıh metinlerini de okutması, mezhep taassubundan uzak müctehid bir âlim olduğunu göstermektedir.

Eserleri. 1. el-Metcerü’r-rabîḥ ve’l-mesʿa’r-racîḥ ve’l-merḥabü’l-faṣîḥ ve’l-vechü’ṣ-ṣabîḥ ve’l-ḫulḳu’s-semîḥ fî şerḥi’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ. Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’inin şerhi olup tamamlanamadığı ifade edilmektedir (Sehâvî, VII, 50). Cîlâlî, eserin Cezayir’de el-Câmiu’l-cedîd’in Kütüphanesinde mevcut iki cildinin (nr. 143, 443) müellif hattıyla yazılmış olduğunu, ancak I. cildin kaybolmasından sonra yerine muhtemelen Seâlibî’nin istinsah ettiği bir nüshanın konulduğunu söylemektedir (Târîḫu’l-Cezâʾiri’l-ʿâm, II, 215).

2. el-Mefâtîḥu’l-merzûḳıyye li-ḥalli’l-aḳfâl ve’stiḫrâci ḫaberi (ḫabâya)’l-Ḫazreciyye. Kafiye ve aruz ilmine dair el-Ḫazreciyye adlı eserin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1966; Escurial Library, nr. 332; Tunus, Mektebetü câmii’z-Zeytûne, Mansûr, nr. 226).

3. İsmâʿu’ṣ-ṣum fî is̱bâti’ş-şeref min ciheti’l-üm. Cezayir’de el-Mektebetü’l-vataniyye’de kayıtlı (nr. 2067) bir nüshası bulunmaktadır.

4. İẓhâru ṣıdḳı’l-mevedde fî şerḥi’l-Bürde. Bûsîrî’nin meşhur kasidesine yazılmış bir şerhtir (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1306; Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 964, Serez, nr. 3961, Kadızâde Mehmed, nr. 409; Fas Hizânetü’l-Karaviyyîn’deki yazma nüshaları için bk. M. Âbid el-Fâsî, I, 295-297; III, 203-204, 206).

5. el-İstîʿâb li-mâ fî Ḳaṣîdeti’l-Bürde mine’l-beyân ve’l-iʿrâb. Müellifin aynı kasideye yazdığı diğer bir şerhtir (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 1153).

6. Nihâyetü’l-emel fî şerḥi Kitâbi’l-Cümel. Hûnecî’nin mantıkla ilgili eserinin şerhidir (Escurial Library, nr. 614, 654).

7. er-Ravża. İbn Liyûn ve Zeynüddin el-Irâkī’nin el-Elfiyye adlı hadis ilimlerine dair eserlerinin bir araya getirilmesiyle yazılmıştır (Escurial Library, nr. 1517/1).

8. el-Ḥadîḳa. Üsteki eserin muhtasarı olup Escurial Library’de kayıtlı (nr. 1517/2) başlıksız yazma muhtemelen bu esere aittir.

9. İġtinâmü’l-furṣa fî muḥâdes̱âti ʿâlimi Ḳafṣa. Kafsa ulemâsından Ebû Yahyâ İbn Akībe’nin çeşitli konularla ilgili sorularına verdiği cevaplardan ibarettir (Brockelmann, I, 345).

10. el-Menzaʿu’n-nebîl fî şerḥi Muḫtaṣarı Ḫalîl. Tamamlanmamış bir eserdir (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 442; el-Hizânetü’l-melekiyye, nr. 508, 6783; Fas, Hizânetü’l-Karaviyyîn, nr. K. 265).

İbn Merzûk’un kaynaklarda adı geçen diğer bazı eserleri de şunlardır: Envâʿu’z-zerârî fî mükerrerâti’l-Buḫârî, eẕ-Ẕeḫâʾirü (el-Mefâtîḥu)’l-ḳırṭâsiyye fî şerḥi’ş-Şuḳrâṭîsiyye, Urcûze fi’l-Mîḳāt (el-Muḳniʿu’ş-şâfî), el-Miʿrâc ilâ istimṭâri fevâʾidi İbn Sirâc, en-Nuṣḥu’l-ḫâliṣ fi’r-red ʿalâ müddeʿî rütbeti’l-kâmil li’n-nâḳıṣ, Şerḥu’t-Teshîl, Ravżatü’l-edîb fî şerḥi’t-Tehẕîb, el-Âyâtü’l-beyyînât fî vechi delâleti’l-muʿcizât, ed-Delîlü’l-vâḍıḥu’l-maʿlûm ʿalâ ṭahâreti varaḳı’r-Rûm (eserlerinin bir listesi için bk. Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, s. 506-508; Makkarî, V, 429-430).

BİBLİYOGRAFYA

Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, VII, 50-51.

Bedreddin el-Karâfî, Tevşîḥu’d-Dîbâc (nşr. Ahmed eş-Şüteyvî), Beyrut 1403/1983, s. 171-173.

Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, Neylü’l-ibtihâc, Trablus 1408/1989, s. 499-510.

Makkarî, Nefḥu’ṭ-ṭîb, V, 420-433.

Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, s. 436.

Brockelmann, GAL, I, 345.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 7.

İbn Sûde, Delîlü müʾerriḫi’l-Maġribi’l-aḳṣâ, Dârülbeyzâ 1960, I, 233.

M. Âbid el-Fâsî, Fihrisü maḫṭûṭâti Ḫizâneti’l-Ḳaraviyyîn, Dârülbeyzâ 1399-1403/1979-83, I, 295-297; III, 203-204, 206.

Abdurrahman b. Muhammed el-Cîlâlî, Târîḫu’l-Cezâʾiri’l-ʿâm, Beyrut 1400/1980, II, 212-216.

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehârîs, I, 523-525.

Hifnâvî, Taʿrîfü’l-ḫalef bi-ricâli’s-selef, Beyrut 1402/1982, I, 128-140.

Abdülazîz Binabdullah, Maʿlemetü’l-fıḳhi’l-Mâlikî, Beyrut 1403/1983, s. 97.

M. Hadj-Sadok, “Ibn Marzūḳ”, EI² (İng.), III, 866.

Ferâmerz Hâc Menûçihrî, “İbn Merzûḳ”, DMBİ, IV, 606-607.