İBN RAHHÂL

Fas’ın orta bölgesinde, Fas-Merakeş şehirlerini birbirine bağlayan vadi üzerindeki Tâdilâ’dan (Tâdile) olup bu bölgede doğup büyüdüğü, daha sonra dönemin önemli ilim merkezlerinden Fas’a giderek dinî eğitimini tamamladığı anlaşılmaktadır. Hocaları arasında Ebû Ali Nûreddin Hasan b. Mes‘ûd el-Yûsî, Ebû Muhammed Abdüsselâm b. Tayyib b. Muhammed el-Kādirî el-Hasenî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdülkādir el-Fâsî, Ebû Abdullah Muhammed b. Hasan el-Miknâsî, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Ebü’l-Kāsım b. Sûde gibi âlimler yer alır.

İbn Rahhâl öğrenimini tamamladıktan sonra, Sultan Ebû İnân el-Merînî tarafından inşa ettirilen ve Fas’ın en büyük medreselerinden biri olan Mütevekkiliyye’de ders vermeye başladı. Halîl b. İshak el-Cündî’nin Mâlikî fıkhına dair el-Muḫtaṣar adlı kitabını okutmakla meşhur oldu, dersleri büyük rağbet gördü. Öğrencileri arasında Ebü’l-Kāsım İbn Saîd el-Amîrî el-Miknâsî, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed el-Fâsî, Ebü’l-Bekā Muhammed b. Yaîş eş-Şâvî, Ahmed b. Mübârek es-Sicilmâsî, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed el-Bekrî eş-Şâzelî, Ebü’l-Haccâc Yûsuf el-Müceylidî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdüssâdık ed-Dükkâlî gibi şahsiyetler vardır. Sultan Mevlây İsmâil zamanında (1672-1727) iki defa kadılık görevini üstlenen İbn Rahhâl önce Fas’ta, ardından Miknâs’ta (Meknes) kadılık yaptı. Fas kadılığından alındığı zaman yeniden eğitim ve öğretim hayatına döndü. Bir süre sonra tekrar Miknâs kadılığına getirildi ve 3 Receb 1140 (14 Şubat 1728) tarihinde vefatına kadar bu görevde kaldı.

Kaynaklar İbn Rahhâl’i, Mâlikî mezhebine olan derin vukufu ve bu mezhebin klasik metinlerinden birçoğunu ezbere bilmesi sebebiyle zamanında Mâlikî mezhebinin hâfızı, fetva ve nevâzil konusunda üstün yetenekli, güzel ahlâklı ve cömert bir kimse olarak anar, kadılık görevinde çok başarılı olduğunu ifade eder. Esasen kendisi de eserlerinde kadıların dirayet ve ferâset sahibi olması, şer‘î hükümler kadar halkın örf ve âdetini, tarafların ahlâkını ve ruh halini de iyi bilmesinin lüzumunu vurgulamıştır. İbn Rahhâl, fıkhı toplumun gelişim ve ıslahının hizmetinde kullanmanın gereğini savunuyor, bu sebeple meydana gelen olaylarda taklit yerine ictihadı ön planda tutarak fıkhî konular etrafında derinlemesine araştırma ve tartışma yapılmasını arzu ediyordu. Olaya ve dinin genel amaçlarına uygun düşmeyen ahkâmla hüküm veren kadıları eleştirir, onları daha fazla düşünmeye ve araştırmaya çağırırdı. Toplumda yerleşmiş bir kısım bâtıl inançları tenkit etmekten geri durmayan ve yaşadığı bölgenin şartlarını dikkate alarak ictihad yapan İbn Rahhâl, önceki bazı hükümlere muhalefet etmekten çekinmeyip görüşler arasında tercihte bulunmuş ve bazan farklı sonuçlara varmıştır. Meselâ davaların mescid içinde görülüp karara bağlanmasına karşı çıkmış, hâkimin âdil olduğunu bildiği şahitleri tâdile ihtiyaç duymadan hüküm verebileceği görüşüne muhalefet etmiştir.

Eserleri. 1. Şerḥu Muḫtaṣarı Ḫalîl (Fetḥu’l-Fettâḥ). Halîl b. İshak el-Cündî’nin Mâlikî fıkhına dair meşhur eserine yazdığı bu şerh müellifin en önemli kitabı olup kendi görüş ve ictihadlarını da ihtiva eder. Talebesi Amîrî, eserin hemen hemen Mâlikî mezhebinin bütün metinlerini ihtiva edecek kadar kapsamlı olduğunu söylemiş, İbn Zeydân, el-Hizânetü’s-Sultâniyye’de on beş ciltlik bir yazma nüshasının bulunduğunu belirtmiştir (Târîḫu Miknâs, III, 8). Şerhin Rabat el-Hizânetü’l-melekiyye’de bazı ciltleri, Tıtvân’da el-Câmiu’l-kebîr Kütüphanesi’nde on beş ciltlik bir nüshası ve yine Tıtvân el-Mektebetü’l-âmme’de diğer bir nüshası (Keşfü’l-ḳınâʿ, neşredenin girişi, s. 29), Fas’ta Hizânetü’l-Karaviyyîn’de bazı ciltleri (M. Âbid el-Fâsî, I, 427; II, 531-532) ve Temgrût Dârü’l-kütübi’n-Nâsıriyye’de (nr. 624) bir cildi mevcuttur (Muhammed el-Menûnî, s. 72; mikrofilm halinde nikâhla ilgili bir nüsha için bk. Fihrisü’l-muṣavverât, III, 221).

2. İḫtiṣâru Şerḥi Muḫtaṣarı Ḫalîl. Halîl b. İshak’ın adı geçen eserine Muhammed b. Abdullah el-Haraşî tarafından yazılan şerhin muhtasarıdır. İbn Zeydân, bunun da çok önemli bir eser olduğunu belirterek el-Hizânetü’s-Sultâniyye’de dört ciltlik yazma nüshasının bulunduğunu belirtir (Târîḫu Miknâs, III, 8).

3. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi Meyyâre ʿalâ Tuḥfeti’l-ḥükkâm li’bni ʿÂṣım. Ebû Bekir İbn Âsım’ın eserine Meyyâre’nin yazdığı şerhin hâşiyesi olup bu şerhin kenarında basılmıştır (I-II, Fas 1299; I-II, Kahire 1315).

4. el-İrtifâḳ fî mesâʾili’l-istiḥḳāḳ. Çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları mevcut olan eseri (Tunus, Dârü’l-kütübi’l-vataniyye, nr. 1694, 12301; Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 487, 1079, 1418, 1649, 1862) Muhammed b. Süleyman el-Meniî 1986’da Mekke Câmiatü Ümmi’l-kurâ’da yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlamıştır.

5. Refʿu’l-iltibâs ʿan şirketi’l-ḫammâs. Ziraî ortakçılık hakkındaki bu eserin Fas’ta taş baskısı yapılmış ve kitap Jacques Berque tarafından Fransızca’ya çevrilmiştir (Keşfü’l-ḳınâʿ, neşredenin girişi, s. 31).

6. Keşfü’l-ḳınâʿ ʿan tażmîni’ṣ-ṣunnâʿ. İşçi ve esnafın tazmin sorumluluğuyla ilgili olan eserin Fas’ta taş baskısı yapılmış ve önce Jacques Berque tarafından Fransızca tercümesiyle birlikte (Cezayir 1949), ardından Muhammed el-Hâdî Ebü’l-Ecfân tarafından neşredilmiştir (Tunus 1986; Beyrut 1996).

Müellifin kaynaklarda ayrıca Yetîmetü’l-ʿaḳdeyn fî menâfiʿi’l-yedeyn ve el-Edʿiyye adlı eserlerinden de söz edilir (eserlerin yazma nüshaları için bk. Keşfü’l-ḳınâʿ, neşredenin girişi, s. 28-32; Abdülazîz b. Abdullah, Maʿlemetü’l-fıḳhi’l-Mâlikî, s. 71).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Rahhâl, Keşfü’l-ḳınâʿ ʿan tażmîni’ṣ-ṣunnâʿ (nşr. Muhammed el-Hâdî Ebü’l-Ecfân), Tunus 1986, neşredenin girişi, s. 17-37.

Ebü’l-Kāsım İbn Saîd el-Âmirî, Fehresetü’ş-şüyûḫ, Rabat el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 905, vr. 89.

Kādirî, Neşrü’l-mes̱ânî, II, 132.

Abdüsselâm İbn Sûde, Ḳuḍâtü Fâs, Rabat el-Hizânetü’l-Haseniyye, nr. 1140.

a.mlf., Delîlü müʾerriḫi’l-Maġribi’l-Aḳsâ, Dârülbeyzâ 1960, I, 189.

İbn Zeydân, Târîḫu Miknâs, Rabat 1931, III, 7-9.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 298.

Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, s. 334.

Brockelmann, GAL Suppl., II, 696.

Ziriklî, el-Aʿlâm, I, 204.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, III, 224.

Abdülhâdî et-Tâzî, Câmiʿu’l-Ḳaraviyyîn, Beyrut 1972, III, 69.

Abdullah Kennûn, en-Nübûġu’l-Maġribî, Beyrut 1975, I, 297.

Hacvî, el-Fikrü’s-sâmî, II, 276.

E. Lévi-Provençal, Müʾerriḫu’ş-şürefâʾ (trc. Abdülkādir el-Hallâdî), Rabat 1397/1977, s. 212.

M. Âbid el-Fâsî, Fihrisü maḫṭûṭâti Ḫizâneti’l-Ḳaraviyyîn, Dârülbeyzâ 1399-1400/1979-1980, I, 427; II, 531-532, 537.

Abdülazîz b. Abdullah, Maʿlemetü’l-fıḳhi’l-Mâlikî, Beyrut 1983, s. 71.

a.mlf., Mv.M, I, 103.

Muhammed el-Menûnî, Delîlü maḫṭûṭâti Dâri’l-kütübi’n-Nâṣıriyye bi-Temġrût, Muhammediye 1985, s. 72 (nr. 624).

Fihrisü’l-muṣavverâti’l-mikrofilmiyye bi-kıṣmi’l-maḫṭûṭât (nşr. Merkezü’l-Melik Faysal), Riyad 1993, III, 221.

Delîlü resâʾili Câmiʿati Ümmi’l-ḳurâʾ ilâ nihâyeti ʿâm 1415 hicriyye, Mekke 1996, s. 24.