İBN ŞEDDÂD, İzzeddin

6 Zilhicce 613’te (16 Mart 1217) Halep’te doğdu. Bazı kaynaklarda isim zincirinde değişiklik yapılarak babasının İbrâhim, dedesinin Ali adlarıyla verildiği görülür. Çocukluğunu Halep’te geçirdi ve burada okudu; bir ara Bahâeddin İbn Şeddâd’ın öğrencisi oldu. 631 (1234) yılında ve daha sonra Dımaşk’a seyahatler yaptı (bk. el-Aʿlâḳu’l-ḫaṭîre [nşr. Sâmi ed-Dehhân], s. 188). Ardından kâtip olarak Halep’te Eyyûbî hükümdarlarından II. el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddin Yûsuf’un hizmetine giren İbn Şeddâd, 640 (1242-43) yılında Harran’a vergi gelirlerini teftiş için gönderildi. Bu işte gösterdiği başarı ve şahsî yetenekleriyle el-Melikü’n-Nâsır’ın dikkatini çekip dostluğunu kazanarak yakın çevresine girdi. 649’da (1251) elçilik göreviyle Musul, Mardin ve el-Cezîre gibi bölge hükümdarlarına gönderildi (el-Aʿlâḳu’l-ḫaṭîre [nşr. Yahyâ Zekeriyyâ Abbâre], III/1, s. 238-240); Safedî onun Hülâgû’ya da gönderildiğini söyler (el-Vâfî, II, 4). 657’de (1259) barış görüşmeleri yapmak üzere Meyyâfârikīn’ı kuşatma altında tutan Hülâgû’nun oğlu Yeşmut’un yanına gitti; aynı zamanda el-Melikü’n-Nâsır’ın ailesini Dımaşk’tan Halep’e götürdü. Müzakerelerin sonuçsuz kalması ve Suriye’nin işgal edilmesi üzerine birçokları gibi o da 659 (1261) yılında Mısır’a kaçtı.

Mısır’da Memlük Sultanı el-Melikü’z-Zâhir I. Baybars ile veziri Bahâeddin Ali b. Muhammed’in (İbn Hannâ) dostluğunu kazanan İbn Şeddâd, 669 (1271) yılında Sultan Baybars’ın ve 672’de (1273) Vezir Bahâeddin’in Suriye seferlerine katıldı. Böylece bölgenin o günkü askerî, idarî ve içtimaî durumu hakkında yeni bilgiler elde etme imkânı buldu. Baybars’ın ölümünden sonra vasiyeti uyarınca medrese ve türbesi için kurulan vakfın başına getirilen İbn Şeddâd, onun halefleri el-Melikü’s-Saîd Nâsırüddin Bereke Han, el-Melikü’l-Âdil Bedreddin Sülemiş ve el-Melikü’l-Mansûr Seyfeddin Kalavun ile de iyi ilişkilerini sürdürdü. 17 Safer 684 (24 Nisan 1285) tarihinde Kahire’de vefat etti ve Mukattam dağının eteklerindeki kabristana gömüldü. Eyyûbîler ve Memlükler dönemlerinin önde gelen coğrafyacı, tarihçi ve kâtiplerinden olan İbn Şeddâd, Moğollar’ın ve Haçlılar’ın İslâm topraklarını tehdit ettikleri bir dönemde yaşamış ve eserlerinde bizzat kendi müşahedelerine dayanan birinci elden bilgileri vermeye özen göstermiştir.

Eserleri. 1. el-Aʿlâḳu’l-ḫaṭîre fî ẕikri ümerâʾi’ş-Şâm ve’l-Cezîre. 671-680 (1272-1281) yılları arasında Mısır’da kaleme alınmıştır. Suriye ve el-Cezîre’nin o dönemdeki durumuyla ilgili en önemli kaynaklardan olan eser temelde Halep, Kınnesrîn, Dımaşk, Ürdün, Lübnan, Filistin, Diyârımudar, Diyârırebîa ve Diyârıbekir’in coğrafya ve tarihlerine dairdir. Bölgenin genel coğrafî özellikleri ve topografyası, kültürel ve iktisadî durumu, tarihi, buraya hâkim olan devlet ve hükümdarlar; şehir, kasaba ve köyler, köprüler, kapılar, kaleler, surlar, cami ve mescidler, medreseler ve buralarda hocalık yapan âlimler, han ve hamamlar, hastahaneler, hankahlar, mezar ve türbeler, kilise ve manastırlar üzerinde durulan hususlardandır. Tarihî binalar bazan ayrıntılarıyla tanıtıldığı gibi inşalarından o güne kadar geçirdikleri tamir faaliyetleri de açıklanır. Eserde İslâm’ın ilk dönemlerinden itibaren Bizans’a yönelik askerî seferler de kronolojik sırayla kaydedilmiştir (el-Aʿlâḳu’l-ḫaṭîre [nşr. Yahyâ Zekeriyyâ Abbâre], I/2, s. 196-335). İbn Şeddâd kitabın telifinde İbnü’l-Adîm, Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir ve İbnü’l-Ezrak el-Fârikī başta olmak üzere Belâzürî, İbn Cerîr et-Taberî, İzzeddin İbnü’l-Esîr, İbn Ebû Tay, İbnü’l-Kalânisî, Azîmî, İbn Ebü’d-Dem, İbn Münkız ve Bahâeddin İbn Şeddâd gibi âlimlerden yararlanmıştır. Kendisinden faydalanan müellifler arasında Hasan b. Ahmed b. Züfer el-Erbîlî, İbnü’l-Mibred, Nuaymî, Şemseddin İbn Tolun ve İbn Kennân yer almaktadır. Eser ilk defa Henry Frederick Amedroz tarafından “Three Arabic Manuscripts on the History of the City of Mayyâfâriqîn” adlı makaleyle (JRAS, [1902], s. 785-812) ilim âlemine tanıtılmıştır. Daha sonra Şarl Lûdî (Ch. Ledit) Avâsım (“el-Aʿlâḳu’l-ḫaṭîre li-ʿİzziddîn İbn Şeddâd”, el-Meşriḳ, XXXIII/2 [Beyrut 1935], s. 161-223, 586-608), Dominique Sourdel Halep (Dımaşk 1953), Sâmî ed-Dehhân Dımaşk (Dımaşk 1375/1956) ve Lübnan, Ürdün, Filistin (Dımaşk 1963), Yahyâ Zekeriyyâ Abbâre el-Cezîre (III/1-2, Dımaşk 1978) ve Halep, Kınnesrîn, Avâsım, Sugūr, Humus (I/1-2, Dımaşk 1991) ve Anne-Marie Eddé Kınnesrîn, Avâsım, Sugūr ve Humus’la (“Vaṣf li-şimâli Sûriye li-ʿİzzi’d-dîn İbn Şeddâd: el-Aʿlâḳu’l-ḫaṭîre fî ẕikri ümerâʾi’ş-Şâm ve’l-Cezîre [La description de la Syrie du nord de ‘Izz al-Dîn Ibn Şaddâd]”, BEO, XXXII-XXXIII [1980-1981], s. 265-402) ilgili kısımlarını yayımlamışlardır. Anne-Marie Eddé-Terrasse neşrettiği bölümü daha sonra Fransızca’ya çevirmiştir (Description de la Syrie du nord, Damas 1984). Eser bazan yanlışlıkla Bahâeddin İbn Şeddâd’a nisbet edilir (meselâ bk. Bahâeddin İbn Şeddâd, neşredenlerin girişi, I, 20, Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 125, krş. I, 739; Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 554).

2. Târîḫu’l-Meliki’ẓ-Ẓâhir (Sîretü’l-Meliki’ẓ-Ẓâhir [es-Sîretü’ẓ-Ẓâhiriyye], er-Ravżü’ẓ-ẓâhir fî sîreti’l[aḫbâri’l]-Meliki’ẓ-Ẓâhir). Memlük Sultanı I. Baybars’ın hayatı, şahsiyeti ve dönemini konu alır; yalnız 670 (1271) yılından başlayıp sultanın ölümüyle (676/1277) sona eren II. cildi günümüze ulaşmıştır. Olayların Baybars merkezli olarak yıllara göre kaydedildiği eserde her yılın sonunda o yıl vefat eden bazı önemli şahısların biyografilerine de alfabetik sırayla yer verilmiştir. Yoel Koch’un eserin tenkitli neşrini konu alan doktora tezinden sonra (A Scholarly Edition of ‘Izz al-Dîn Ibn Shaddâd al-Halabî’s Ms. on the Sultan Baybars I, I-III, Bar-Ilan University, Ramat-Gan 1978) Ahmed Hutayt da aynı şekilde bir doktora tezi hazırlayarak eseri yayımlamıştır (Târîḫu’l-Meliki’ẓ-Ẓâhir [Die Geschichte des Sultans Baibars], Wiesbaden-Beyrut 1403/1983). M. Şerefettin Yaltkaya tarafından Türkçe’ye çevrilen eser (Baypars Tarihi: al-Melik al-Zahir [Baypars] Hakkındaki Tarihin İkinci Cildi, İstanbul 1941), Brockelmann tarafından yanlışlıkla Bahâeddin İbn Şeddâd’a nisbet edilir (GAL, I, 386).

3. el-Ḳurʿatü’ş-Şeddâdiyye el-Ḥimyeriyye (Tuḥfetü’z-zemen fî ṭurafi ehli’l-Yemen). Bir nüshası Patna’daki Khuda Bakhsh Oriental Public Library’de (nr. 1720) bulunmaktadır (a.g.e., I, 634).

4. Cene’l-cenneteyn fî aḫbâri’d-devleteyn. Müellifin el-Aʿlâḳu’l-ḫaṭîre’sinde adı geçen eserin ([nşr. Yahyâ Zekeriyyâ Abbâre], III/2, s. 459) Eyyûbîler ve Memlükler’le (veya Hârizmşahlar) ilgili olduğu tahmin edilmektedir (a.g.e., I/1, neşredenin girişi, s. 30; Şeşen, s. 153). İbn Şeddâd’ın kendi ifadesinden bunların dışında İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil fi’t-târîḫ’ine de bir zeyil yazdığı öğrenilmektedir (el-Aʿlâḳu’l-ḫaṭîre [nşr. Yahyâ Zekeriyyâ Abbâre], III/1, s. 136). Bağdatlı İsmâil Paşa, Kürûmü’t-tehânî li-tefsîri’s-sebʿi’l-mes̱ânî adlı bir eseri de İbn Şeddâd’a nisbet etmektedir (Îżâḥu’l-meknûn, II, 352).

BİBLİYOGRAFYA

İzzeddin İbn Şeddâd, Târîḫu’l-Meliki’ẓ-Ẓâhir (nşr. Ahmed Hutayt), Beyrut 1403/1983, s. 72, 226; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 9-27.

a.mlf., el-Aʿlâḳu’l-ḫaṭîre fî ẕikri ümerâʾi’ş-Şâm ve’l-Cezîre (nşr. Yahyâ Zekeriyyâ Abbâre), Dımaşk 1991, I/1, s. 7, 323; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 1-45; a.e., Dımaşk 1978, III/1, s. 136, 238-240; III/2, s. 459, 491-499; a.e.: Târîḫu medîneti Dımaşḳ (nşr. Sâmî ed-Dehhân), Dımaşk 1375/1956, s. 187-188; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 13-32.

a.mlf., a.e.: Description de la Syrie du nord (trc. Anne-Marie Eddé-Terrasse), Damas 1984, tercüme edenin girişi, s. XI-XLV.

Bahâeddin İbn Şeddâd, Delâʾilü’l-aḥkâm (nşr. Muhammed Şeyhânî – Ziyâdüddin el-Eyyûbî), Dımaşk-Beyrut 1413/1992, neşredenlerin girişi, I, 20.

Yûnînî, Ẕeylü Mirʾâti’z-zamân, Haydarâbâd 1380/1961, IV, 270-271.

Zehebî, el-ʿİber, III, 356.

Safedî, el-Vâfî, II, 3-4; IV, 189-190.

Yâfiî, Mirʾâtü’l-cenân, IV, 201.

İbn Kesîr, el-Bidâye, XIII, 305.

Nâsırüddin İbnü’l-Furât, Târîḫ (nşr. K. Züreyḳ – Neclâ İzzeddin), Beyrut 1939, VIII, 33, 34.

Makrîzî, es-Sülûk, I/1-2, s. 647.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 125, 739.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât (Arnaût), VII, 677-678.

Cl. Cahen, La Syrie du nord, Paris 1940, s. 75-76.

a.mlf., “XIII. Asır Ortalarında Cezire: İzzeddin b. Şeddad’a Göre” (trc. Neşet Çağatay), AÜİFD, IV (1953), s. 93-106.

Brockelmann, GAL, I, 386, 634; Suppl., I, 883.

Îżâḥu’l-meknûn, II, 352.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 554.

I. J. Kračkovskij, Târîḫu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ʿArabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Moskva-Leningrad 1957, I, 369-370.

Franz Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Leiden 1968, s. 107, 156, 171.

Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 152-153.

D. Sourdel, “Les professeurs de madrasa à Alep aux XII^e-XIII^e siècles d’après Ibn Şaddâd”, BEO, XIII (1949), s. 85-115.

Ali Sevim, “İbn Şaddâd, ‘İzz al-Dîn, al-A‘lâk al-Hazîra fî zikr Umarâ’ al-Şâm va al-Cazîra, Târih Lubnân va al-Urdun va Filistîn …”, TAD, II/2-3 (1964), s. 291-301.

Muhammed Saîd Rızâ, “İbn Şeddâd fî kitâbeti’l-Aʿlâḳı’l-ḫaṭîre -ḳısmü’l-Cezîre-: dirâse ve taḥlîl maʿa nuṣûṣ mine’l-maḫṭûṭ”, el-Müʾerriḫu’l-ʿArabî, XIV, Bağdad 1980, s. 124-155.

Yoel Koch, “‘Izz al-Dīn Ibn S̲h̲addād and his Biography of Baybars”, AION, XLIII/2 (1983), s. 249-287.

Adnan Sâdık Erzi, “İbn Şeddâd”, İA, V/2, s. 825.

D. Sourdel, “Ibn S̲h̲addād”, EI² (İng.), III, 933.

Abdülmuhammed Rûh Bahşân, “İbn Şeddâd”, DMBİ, IV, 77-78.