İBNÜ’l-HAŞŞÂB

Muhtemelen 492’de (1099) Bağdat’ta dünyaya geldi. İbn Hallikân onun daha önce doğmuş olabileceğini söyler (Vefeyât, III, 103-104). Ahşap işiyle uğraşan büyük dedesinin lakabına izâfeten İbnü’l-Haşşâb künyesiyle tanınır. Başta nahiv ve lugat olmak üzere edebiyat, hadis, tefsir, ensâb, ferâiz, matematik, felsefe, mantık gibi ilimlerle ilgilenen İbnü’l-Haşşâb, İbnü’l-Cevâlîkī, İbnü’ş-Şecerî, Ali b. Ebû Zeyd el-Fasîhî, Hasan b. Ali el-Muhavvelî, Ebû Bekir el-Kattân, İbnü’d-Debbâs gibi hocalardan dil ve edebiyat, Ebû Bekir el-Ensârî’den ferâiz, Ebû Bekir el-Mezrefî’den matematik, Ebü’l-Kāsım (Muhammed b. Yûsuf) es-Semerkandî’den kıraat dersleri aldı. Ebü’l-Ganâim en-Nersî, Ebü’l-Kāsım b. Husayn, Ebü’l-İz b. Kâdiş, Ali er-Rabaî, Ebû Zekeriyyâ İbn Mende, Ebû Abdullah el-Bâri‘, İbn Ebû Ya‘lâ, Ebû Gālib el-Bennâ, Hibetullah b. Husayn ve Ebû Şücâ‘ el-Bistâmî’den hadis dinledi. Nahivde zamanının en büyük âlimi olarak kabul edilen İbnü’l-Haşşâb 3 Ramazan 567 (29 Nisan 1172) tarihinde Bağdat’ta vefat etti.

Ders vererek geçimini sağlayan İbnü’l-Haşşâb nahiv, lugat ve edebiyata dair bazı önemli eserlere şerh ve reddiyeler yazmıştır. İmâdüddin el-İsfahânî, Ebû Bedr el-İskâfî, Ebü’l-Hasan Ali b. Antere b. Sâbit, Ebû Gālib İbn Meymûn, Muvaffakuddin İbn Kudâme ve Cemmâîlî gibi öğrenciler yetiştirmiş, Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem‘ânî, Ebû Muhammed İbnü’l-Ahdar, Ebû Ahmed İbn Sükeyne ve diğer bazı kişiler kendisinden hadis rivayet etmişlerdir. Son derece zeki, mütevazi, hazırcevap ve şakadan hoşlanan bir kişiliğe sahip olan İbnü’l-Haşşâb’ın özel hayatında dağınık olduğu nakledilmektedir. Eserlerinin birçoğunu tamamlayamamış olmasında bu düzensiz hayatının etkisi görülür. Satranç oynamayı sevdiği, bulduğu her kitabı alıp okuduğu, ölen her âlimin kitaplarını satın aldığı, böylece çeşitli ilimlerin kaynak eserlerine vâkıf olduğu kaydedilir.

Eserleri. 1. el-Mürtecel fî şerḥi’l-Cümel. Abdülkāhir el-Cürcânî’nin nahve dair eserinin şerhidir. Müellif, mukaddimesinde eseri bir yolculuk esnasında yazdığı için ona bu adı verdiğini ifade etmektedir. Kitâbü’l-Cümel üzerine yazılan ilk şerh olan kitapta bazı konular şerhedilmeden bırakılmıştır. Müellif bu eserde çok düşkün olduğu sebep izahlarına (ta‘lîl) ağırlık vermiştir (nşr. Ali Haydar, Dımaşk 1392/1972).

2. el-İstidrâkât (el-İʿtirâżât) ʿalâ Maḳāmâti’l-Ḥarîrî. Lugat âlimi İbn Berrî, İbnü’l-Haşşâb’ın reddiyesine cevap vermek üzere el-İntiṣâr li’l-Ḥarîrî (el-Lübâb fi’r-red ʿalâ İbni’l-Ḫaşşâb, eẕ-Ẕeb ʿani’l-Ḥarîrî) adıyla bir eser kaleme almış, Abdüllatîf el-Bağdâdî de bu iki reddiyeyi uzlaştırmak üzere el-İn(ti)ṣâf beyne İbn Berrî ve İbni’l-Ḫaşşâb fî kelâmihimâ ʿale’l-Maḳāmât adlı eserini yazmıştır. İbnü’l-Haşşâb ve İbn Berrî’nin reddiyeleri birleştirilerek İstidrâkâtü (iʿtirâżâtü) İbni’l-Ḫaşşâb ʿalâ Maḳāmâti’l-Ḥarîrî ve İntiṣâru İbn Berrî adıyla birkaç defa basılmış (Mustafa Muhammed’in tashihiyle el-Maḳāmât ekinde, Kahire 1326; Kahire 1343; İstanbul 1328; el-Maḳāmât’ın zeyli olarak Kahire 1329) ve Şerḥu Maḳāmâti Ḥarîrî içinde de yayımlanmıştır (Beyrut 1388/1968).

3. Lümʿa fi’l-kelâm ʿalâ lafẓati “âmîn” el-müstaʿmele fi’d-duʿâʾi ve ḥükmihâ fi’l-ʿArabiyye. “Âmin” kelimesinin anlamı, iştikakı ve i‘rabına dairdir (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1393, vr. 46-50).

4. Mesâʾil fi’n-naḥv. Vav çeşitleri, “leyse” meselesi, fıkıh ve nahvi ilgilendiren bir mesele ile bazı beyitlerin şerhi gibi konuları içerir (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1393, vr. 64-68).

5. Ḳaṣîde fî ʿilmi’l-ʿArabiyye (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1458, vr. 190-193).

6. el-Ḳaṣîdetü’l-bedîʿiyyetü’l-câmiʿa li-şetâti’l-feżâʾil ve’r-rumûzi’l-ʿilmiyye. Kemâleddin İbnü’l-Enbârî’ye ithaf edilen didaktik kaside kompozisyon usulü, belâgat, nahiv, garîb lugatlar, aruz, kafiye, Kur’an, fıkıh, siyer ve ahbâra dairdir (DMBİ, III, 422).

7. Tevârîḫu mîlâdi’l-eʾimme ve vefeyâtihim (Tevârîḫu mevâlîd ve vefeyâti ehli’l-beyt) (a.g.e., a.y.).

8. Fi’s-Siyer ve aḫbâri’l-evâʾil (Brockelmann, GAL Suppl., I, 494).

İbnü’l-Haşşâb’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Şerḥu’l-Lümaʿ (İbn Cinnî’nin nahve dair eserinin şerhidir); Şerḥu Muḳaddimeti İbn Hübeyre (nahiv âlimi Vezir Ebü’l-Muzaffer İbn Hübeyre’nin nahve dair el-Muḳteṣıd adlı muhtasarının dört cilt hacmindeki şerhidir); er-Red ʿalâ Şerḥi’l-Cümel (Zeccâcî’nin el-Cümelü’l-kübrâ’sının İbn Bâbeşâz şerhine reddiye olup Hâdiyetü’l-hâdiye adıyla da anılır); Ḥâşiye ʿalâ Dürreti’l-ġavvâṣ fî evhâmi’l-ḫavâṣ (Harîrî’nin eserine hâşiyedir); er-Red ʿalâ Tehẕîbi Iṣlâḥi’l-manṭıḳ (İbnü’s-Sikkît’in lugata dair eserine Hatîb et-Tebrîzî’nin yazdığı tehzibe reddiyedir); er-Red ʿalâ Emâlî (mecâlisi) İbni’ş-Şecerî (İbnü’ş-Şecerî, İbnü’l-Haşşâb’ın itirazlarına el-İntiṣâr adıyla kaleme aldığı bir risâlesiyle cevap vermiştir); el-Lâmiʿ fi’n-naḥv, Naḳdü’ş-şiʿr, Fî Esʾile teteʿallaḳ bi-resmi’l-kitâbe, Esʾile fi’l-belâġa ve ġarîbi’l-luġa, Fi’l-Ḳarîż mine’l-hicâʾ ve’l-medḥ, Fî ʿulûmi’l-ḳavâʿidi’l-luġati’l-ʿArabiyye, Fî ʿilmeyi’l-ʿarûż ve’l-ḳavâfî, Fi’l-Ḳurʾân ve taḳsîmihâ ilâ eczâʾ ve aḥzâb ve erbâʿ ve aʿşâr ve fi’l-ḳırâʾât ve’l-ḫilâf fî men revâhâ, ed-Dürrü’n-naẓîm fî feżâʾili’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm, Fî Mesâʾil fıḳhiyye, Fi’n-Nübüvvât ve mâ yeteʿallaḳ bihâ.

BİBLİYOGRAFYA

İbnü’l-Cevzî, el-Muntaẓam, X, 238-239.

Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, XII, 47-52.

İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, II, 99-103.

İbn Hallikân, Vefeyât, III, 102-104.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XX, 523-526.

a.mlf., el-ʿİber, IV, 196-197.

Ahmed b. Aybek ed-Dimyâtî, el-Müstefâd min Ẕeyli Târîḫi Baġdâd (nşr. M. Mevlûd Halef), Beyrut 1406/1986, s. 257-259.

İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik, VII, 95-100.

Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, II, 156.

Safedî, el-Vâfî, XVII, 14-16.

Yâfiî, Mirʾâtü’l-cenân, III, 381-382.

Süyûtî, Buġyetü’l-vuʿât, II, 29-31.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 108, 602, 604, 741; II, 1536, 1563, 1789, 1791, 1795, 1805, 1894, 1973.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, IV, 220-222.

Brockelmann, GAL, I, 288; Suppl., I, 493-494.

Ziriklî, el-Aʿlâm, IV, 191.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VI, 20.

Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baḥs̱i’l-ʿilmî, Cidde 1403/1983, s. 504-505.

Nüveyhiz, Muʿcemü’l-müfessirîn, I, 303-304.

H. Fleisch, “Ibn al-K̲h̲as̲h̲s̲h̲āb”, EI² (İng.), III, 834-835.

Muhammed Fazlî, “İbn Ḫaşşâb”, DMBİ, III, 419-422.