İBNÜ’l-KARADÂĞÎ

Kuzey Irak’ta Süleymaniye şehrinde doğdu. Bölgede âlimleriyle meşhur Merdûhî ailesine mensuptur. Karadâğî nisbeti bunu ilk kullanan babasından gelir. İlk eğitimini babasından ve amcası Abdurrahman’dan aldı. Daha sonra Karadağ’a giderek bir süre akrabası Necîb Karadâğî’nin derslerine devam etti. Süleymaniye’ye dönünce Molla Hüseyin Peksendî’nin yanında öğrenimini tamamladı. Matematikçi Abdullah İrfan Efendi’den cebir, geometri, hesap ve astronomi okudu. Tekrar gittiği Karadağ’da Necîb Karadâğî’den icâzet aldı (1911). Daha genç yaşta iken Süleymaniye’de babasının mescidinde ağabeyi Ma‘rûf ile birlikte ders vermeye ve medreselerde okutulan eserlere hâşiyeler yazmaya başladı, bölgede adını duyurdu. I. Dünya Savaşı’nın yol açtığı kıtlık ve kargaşa ortamında eğitim faaliyetleri bir süre aksadı. Harap duruma gelen Süleymaniye’deki Mevlânâ Hâlid-i Nakşibendî Camii savaştan sonra yenilenip etrafına hücreler inşa edildi; İbnü’l-Karadâğî buraya imam ve müderris olarak tayin edildi (1920). Vefatına kadar bu görevini sürdürdü. Aralarında Hüseyin Tâirbûğî, Resûl Telânî, Seyyid Abdülkerîm el-Âlânî, Abdürrahîm b. Mirza Serhî, Abdülkerîm Müderris, Abdullah b. Abdürrahîm Darestânî, Muhammed el-Hâl’in de bulunduğu birçok talebe yetiştirdi. İbnü’l-Karadâğî 13 Mayıs 1936 tarihinde Süleymaniye’de vefat etti.

Eserleri. 1. Taʿlîḳāt ʿalâ Kitâbi’l-Burhân. Gelenbevî’nin mantığa dair eseri üzerine yazılmıştır (Kahire 1347/1928, metinle birlikte). 2. el-Bedrü’l-ʿulât fî keşfi ġavâmiżi’l-maḳūlât. Molla Ali Kızılcî’nin mantık ve hikmetiyle ilgili eserinin şerhidir (Kahire 1353/1934). 3. Taʿlîḳāt ʿalâ Risâleti’l-âdâb. Müellif bu eserinde Gelenbevî’nin risâlesini şerhetmiştir (Kahire 1353). 4. el-Menhelü’n-naḍḍâḫ fi’ḫtilâfi’l-eşyâḫ. Müellif bu eserinde Nevevî’nin Minḥâcü’ṭ-ṭâlibîn adlı eserinin İbn Hacer el-Heytemî, Hatîb eş-Şirbînî, Şehâbeddin er-Remlî, Şemseddin er-Remlî, Zekeriyyâ el-Ensârî ve diğer şârihleriyle İbn Kāsım el-Abbâdî ve Şebrâmellisî gibi hâşiye müellifleri olan müteahhirîn Şâfiî ulemâsı arasındaki yaygın görüş ayrılıklarını derlemiştir (Beyrut 1428/2007, Ali Muhyiddin Karadâğî’nin ta‘likiyle). Eser, Bağdat Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi’nde Adnan Abdülkādir Kâmil el-Hevremânî (ibadetler), Gafûr Muhammed (büyû‘dan nikâha kadar) ve Ömer Ahmed Nizâmî (nikâhtan eserin sonuna kadar) tarafından yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlanmıştır (2007). 5. Câmiʿu’l-mesâʾil (Câmiʿu’l-fetâvâ). Eserde, müellifin kendisine sorulan sorulara verdiği cevaplar fıkıh bablarına göre düzenlenmiş olup talebesi Abdülkerîm Müderris tarafından Cevâhirü’l-fetâvâ adlı eseri içinde basılmıştır (I-III, Bağdat 1969-1971). 6. el-Fetḥu’l-vâmıż ʿale’l-Minaḥi’l-fâʾiż. Ferâize dair kendi eserinin şerhidir (Kahire 1353; Bağdat 1398/1978, metinle ve müellifin talebesi Muhammed el-Hâl’in hocasına ve eserlerine dair mukaddimesiyle). Ârâm b. Şeyh Celâl eseri, Malezya İnsan Bilimleri Yüksek Akademisi’nde yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlamıştır (2007). 7. ed-Dürretü’l-münciye fî şerḥi Ferâʾiżi’l-Ḳızılciyye. Molla Ali Kızılcî’nin eseriyle ilgili olup Osman Ali et-Turayzî tarafından Bağdat Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi’nde yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlanmıştır (2006). 8. Taʿlîḳāt ʿalâ Şerḥi’l-Üşnüvî ʿale’l-ʿİzzî fi’t-taṣrîf. Ali b. Hâmid el-Üşnüvî’nin eseri üzerine yazılmıştır (Kahire 1345). 9. Vesîletü’n-necât fi’ṣ-ṣalât ve’s-selâm ʿalâ Muḥammed seyyidi’l-kâʾinât (Süleymaniye 1977, 1979).

Karadâğî’nin yazma halindeki diğer bazı eserleri de şunlardır: Ḥavâşî ve taʿlîḳāt ʿalâ Taḳrîbi’l-merâm şerḥu Tehẕîbi’l-kelâm (babasının hocası Abdülkādir b. Muhammed Saîd el-Muhâcir’in Teftâzânî’nin eserine yazdığı şerhin hâşiyesidir); Taʿlîḳāt ʿalâ Ḥâşiyeti Ḫayâlî ʿalâ Şerḥi’l-ʿAḳāʾid; Taʿlîḳāt ʿalâ Ḥâşiyeti Celâliddîn ed-Devvânî ʿalâ Kitâbi’t-Tehẕîb fi’l-manṭıḳ ve’l-ḥikme; Taʿlîḳāt ʿalâ Ḥâşiyeti ʿAbdillâh el-Yezdî ʿalâ Tehẕîbi’l-manṭıḳ; Taʿlîḳāt ʿalâ Şerḥi’l-Gelenbevî ʿale’r-Risâleti’l-Esîriyye fi’l-manṭıḳ; Taʿlîḳāt ve ḥavâşî ʿalâ Tetimmeti’t-Tehẕîb (Mîr Ebü’l-Feth’in eseri üzerine yazılmıştır); Ḥâşiye ʿale’l-Îsâġūcî; Ḥâşiye ʿale’r-Risâleti’l-lüzûmiyye (Molla Şemseddin’in eseri üzerine kaleme alınmıştır); Ḥavâşî ve taʿlîḳāt ʿalâ Tuḥfeti’l-muḥtâc (İbn Hacer el-Heytemî’nin eseri üzerine yazılmıştır); Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Celâl el-Maḥallî ʿalâ Cemʿi’l-cevâmiʿ; Ḥavâşî ve taʿlîḳāt ʿale’l-Fetâva’l-kübre’l-fıḳhiyye (İbn Hacer el-Heytemî’nin eseri üzerine kaleme alınmıştır); ʿAlâʾiḳu’l-ferâʾiż fî ʿilmi’l-ferâʾiż; Ḥavâşî ve taʿlîḳāt ʿalâ Naẓmi’l-Ferîde (Süyûtî’nin nahve dair eseri üzerine yazılmıştır); Cilâʾü’l-ḳulûb fi’l-ʿamel bi-rubʿi’l-muḳanṭarât ve’l-cüyûb; Ḥavâşî ʿalâ Ḫulâṣati’l-ḥisâb li’l-ʿÂmilî; Ḥâşiye ʿalâ Teşrîḥi’l-eflâk fi’l-heyʾe (Bahâeddin el-Âmilî’nin eseri üzerine kaleme alınmıştır); Ḥavâşî ve taʿlîḳāt ʿalâ Şerḥi’l-İşârât (Âmilî’nin usturlapla ilgili eseri üzerine yazılmıştır); Ḥavâşî ve taʿlîḳāt ʿalâ Tuḥfeti’r-reʾîs fî şerḥi Eşkâli’t-teʾsîs (Muhammed b. Eşref es-Semerkandî’nin eseri üzerine kaleme alınmıştır); Menîḥatü’l-iʿrâb fî şerḥi’l-Usṭurlâb (yazma haldeki eserleri ve bulundukları kütüphaneler için bk. Mahmûd Ahmed Muhammed, II, 244, 342, 348; el-Fihrisü’ş-şâmil, III, 463; Adnân Abdülkādir Kâmil el-Hevrâmânî, sy. 29 [2012], s. 264-271). Eyyûb Ali Abdullah ez-Zelmî, Malezya İnsan Bilimleri Yüksek Akademisi’nde eş-Şeyḫ ʿÖmer el-Ḳaradâġī ve cühûdühü’l-fıḳhiyye adıyla bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır (2007).

BİBLİYOGRAFYA
K. Avvâd, Muʿcemü’l-müʾellifîne’l-ʿIrâḳıyyîn, Bağdad 1969, II, 444; Abdülkerîm Müderris, ʿUlemâʾünâ fî ḫidmeti’l-ʿilm ve’d-dîn (nşr. M. Ali el-Karadâğî), Bağdad 1403/1983, s. 415-417, 542-544; a.mlf., Dânişmendân-ı Kürd der Ḫidmet-i ʿİlm u Dîn (trc. Ahmed Havârî Neseb), Tahran 1369 hş., s. 309-312, 407-408; Mahmûd Ahmed Muhammed, Fihrisü maḫṭûṭâti Mektebeti’l-Evḳāfi’l-merkeziyye fi’s-Süleymâniyye, Bağdad 1404/1983, II, 244-245, 342, 348; Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), V, 65; Ömer Rızâ Kehhâle, el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 527; a.mlf., Muʿcemü’l-müʾellifîn, Beyrut 1414/1993, II, 569; Bâbâ Merdûh Rûhânî, Târîḫu Meşâhîr-i Kürd (nşr. M. Mâcid Merdûh Rûhânî), Tahran 1382 hş., II, 230-231; el-Fihrisü’ş-şâmil: el-Fıḳh ve uṣûlüh (nşr. el-Mecmau’l-melekî), Amman 1421/2000, III, 463; Sabâh Nûrî el-Merzûk, Muʿcemü’l-müʾellifîn ve’l-küttâbi’l-ʿIrâḳıyyîn: 1970-2000, Bağdad 2002, V, 486; M. Hayr Ramazan Yûsuf, Muʿcemü’l-müʾellifîne’l-muʿâṣırîn: Vefeyât 1315-1424 (1897-2003), Riyad 1425/2004, I, 475; M. Ali Suveyrekî, Muʿcemü aʿlâmi’l-Kürd, Süleymaniye 2006, s. 514; Adnân Abdülkādir Kâmil el-Hevrâmânî, “Nübẕe ʿan ḥayâti’l-ʿAllâme İbni’l-Ḳaradâġī ve vaṣfün li-maḫṭûṭâti mektebetih”, Mecelletü Külliyyeti’l-ʿulûmi’l-İslâmiyye, sy. 29, Bağdat 2012, s. 246-275.